Blog Pesantren Budaya Nusantara adalah sebuah inovasi pendidikan non formal berbasis Budaya Islam Nusantara di dunia maya yang memiliki tujuan memelihara, melestarikan, mengembangkan secara inovatif warisan budaya Nusantara yang adiluhung di tengah arus gelombang globalisasi yang akan menghapus identitas etnis, budaya, bahasa, agama, negara

Mayat Gandakusuma Menarik Perhatian Hyang Baruna (Serat Gandakusuma 5)

Oleh: Mas Kumitir
PUPUH VI
=== PUCUNG ===
1. //o// Kawarnaa nênggih ta ingkang winuwus/ apan ta prabata/ kocap ing Cina nagari/ nagri agung loh jinawi prajanira//
Selanjutnya, diceritakan mengenai Negeri Cina. Sebuah negara besar yang sangat subur.
2. // pasir wukir kanan keringira gunung/ murah sandhang boga/ yata ingkang madêg aji/ jujuluke Sang Aprabu Sartikpolan//
Perbukitan dan pegunungan mengelilingi di kanan dan kiri. Murah sandang dan pangan. Rajanya bernama Sang Prabu Sartikpolan.
3. // apranyata Sang Nata adarbe sunu/ wanodya yu endah/ paparab Karsinah Dewi/ sakêlangkung ingêla-êla sudarma//
Sang raja memiliki seorang anak perempuan yang cantik jelita bernama Dewi Karsinah. Ia demikian disayang oleh ayahandanya.
4. // yen cinondra warnane sang rêtnaningrum/ yêkti kurang condra/ luwih warna sang lir Ratih/ pinangkara sang rêtna punjul sêsama//
Jika dilukiskan sosok sang gadis jelita, maka kuranglah kata yang ada untuk melukiskan sosoknya yang bagai Dewi Ratih, mengungguli sesamanya.
5. // galak ulat gandhang lantip pasmonipun/ jaite kang netra/ rêspati larase lindri/ lagya mêmpêng birahi tur cumêngkrama//
Matanya bersorot tajam menyiratkan ketegasan dan kecerdasannya. Garis matanya tampak manis dan padu dengan ukurannya yang kecil. Saat itu ia tengah menginjak masa remaja dan mulai menaruh rasa pada lawan jenis.

6. // sêkar banjar gumêbyar pan esmu baluh/ prak atine kongas/ angêdusi kang mamanis/ ruming gonda lir mêcat yuswaning priya//
Bak bunga yang berjajar demikian memikat hati, memandikan segala yang manis di dirinya. Harumnya semerbak mematikan para pria.
7. // pamulune lumêr lir pendah baludru/ muyêk tiningalan/ kuninge kuning nêlahi/ tur binlongsong sutra ngangrang potong jongga//
Wajahnya halus bak beludru, sangat sedap untuk dipandang. Warna kuning kulinya kian membuatnya bercahaya dibalut sutra tenun hingga leher,
8. // wor kusika sumorot mariyu-riyu/ kinakêtep sumyar/ gilar-gilar amimbuhi/ mêlok-mêlok wêdana kadya purrnama//
yang terpadu sempurna dengan kulitnya hingga tampak bercahaya gemerlap. Hiasan emas-emasan yang ada pun kian menambah kecemerlangannya. Wajahnya bagai bulan purnama.
9. // bêsus olah marang kawiragan putu(35r)s/ nuju lalamatan/ marusuh lir golek gadhing/ sayêktira manram misaya tiyanya(?)//
Ia demikian pandai membawakan diri. Sangat terampil dalam merias wajah, bedaknya yang tipis-tipis membuatnya bagai boneka dari gading.
10. // waja pêthak kongas wor sêngkang sumawur/ panunggul ernawa/ pinêndham lathi sapêlik/ gêbyar-gêbyar lir lintang ngalih panggonan//
Giginya demikian putih bersih berpadu dengan sebutir anting bermata batu permata yang dikenakannya di lidah. Berkilauan bagai bintang berpindah.
11. // gêlangira kinancing markata gumyur/ sinungsun bang-kêmbang/ cinitreng rêtna taluki/ manisira ngêbêki nagari Cina//
Gelangnya bertatahkan zamrud yang berkilau, bersusun membentuk bunga-bunga dalam motif bunga taluki. Keindahannya seakan memenuhi Negeri Cina.
12. // pamucange sadina ambal ping pitu/ suprandene nora/ ngintip wimbuh parak ati/ dhasar gandês aluwês dhemês tênaga//
Sehari tujuh kali orang ingin menikmati kecantikannya. Meski telah menahan diri untuk tak mengintip, tetap saja ketertarikan hati makin menjadi. Ia memang seorang putri yang tindak-tanduknya luwes memikat hati.
13. // sang rêtna yu pantês dadya panjang kidung/ nêgara ing Cina/ tan ana mesba(?) ngempêri/ kuningira mêncêning mendah kananya//
Sang putri nan ayu sangatlah patut diabadikan dalam pelukisan yang panjang. Tiada seorang pun di negara Cina yang mampu menandingi keindahannya. Kuning kulitnya bersinar indah tiada tara.
14. // sudibyengrat tur pawira ing apupuh/ sagung kirdhaningrat/ tan kewran masayeng dasih/ mangun harja mangêrjakên ing pradata//
Ia tersohor karena keberanian dan keperwiraannya di medan laga. Tak pernah gentar dalam menghadapi lawan. Ia pun mampu menciptakan kesejahteraan karena keahliannya di bidang hukum.
15. // marmanirasang rêtna Karsinah langkung/ ingugung sudarma/ sakarsa-karsa pan dadi/ reh gungira pêrbawa punjul sêsama//
Karena segala kepandaiannya itu, Karsinah sangat dikasihi oleh ayahnya. Apa yang menjadi keinginannya selalu dituruti. Wibawa sang putri mengungguli sesamanya.
16. // bisa napak gagana sang rêtnaningrum/ kapindhone iya/ darbe pusaka sinêkti/ warna sutra kêmanden luput ing wisa//
Sang putri juga mampu terbang, dan kedua, ia memiliki sebuah pusaka yang sangat sakti berwujud kain sutra yang khasiatnya mampu menawarkan segala bisa (racun).
17. // nanging mangke sang rêtna badhe arsa wruh/ tlatah nungsa Jawa/ sêmbada apan winarni/ sang dyah rara arsa marêg ing sudarma//
Dikisahkan, suatu saat sang putri ingin melihat Tanah Jawa. Terdorong oleh kemauannya yang kuat, ia pun menghadap sang ayah.
18. // tindakira sang rêtna lir pendah daru/ tumurun ing endra/ buwana cahya pan kadi/ layu-layu lir wulan katubing mega//
Perjalanan sang putri (menghadap ayahnya) bagai sinar terang yang turun ke dunia. Segenap cahaya yang ada pun terlihat suram (tak mampu menandingi sinar sang putri) bagai bulan tertutup awan.
19. // prapteng ngarsa turnya lon sang rêtnaningrum/ nuwun kalilana/ sangêt hamba anglangkungi/ (36v)badhe priksa tatanan nagara Jawa//
Tiba di hadapan sang ayah, berkatalah sang putri dengan lembut, “Izinkanlah hamba, hamba ingin sekali melihat tatanan yang berlaku di Negara Jawa”.
20. // sakêlangkung emêng ing tyas Sang Aprabu/ aris angandika/ bok aja rara Ni Dewi/ pangrasengsun sathithik pakaryanira//
Sang Prabu merasa sangat khawatir dalam hatinya. Ia pun menjawab, “Duhai, Ni Dewi, jangan. Kurasa sedikit sekali yang akan kau temukan (di sana).
21. // kene bae apa kurang sira dulu/ paran karsanira/ ing mêngko ingsun têkani/ apa jaluk rurupan kang adi pelag//
Apakah kurang yang bisa kau lihat di sini? Coba katakan saja apa maumu, nanti akan kuturuti. Apakah kau meminta sesuatu yang berwujud sangat indah?”.
22. // sang dyah rara asura mêksa kêlangkung/ rama sêjatinya/ yen ulun dipun palangi/ sukalila ulun pêjahana(-2)//
Namun sang putri tak kunjung surut kemauannya. (Ia berkata) “Duhai Ayah, jika kemauanku ini kau halangi, lebih baik bunuhlah saja aku, aku rela”.
23. // Sri ing Cina miyarsa turireng sunu/ ketang wlas ing putra/ manêbda luhira mijil/ adhuh rara bangêt têmên karsanira//
Raja Cina yang mendengar perkataan putrinya menjadi jatuh iba. Berkatalah ia seraya menitikkan airmata, “Duhai putriku, begitu kuat keinginanmu.
24. // ya wis rara yen sira kadrêng kalangkung/ amung wêkasingwang/ besuk sira yen wis uning/ age sira dhenok enggal akundura//
Baiklah putriku, jika itu telah menjadi tekadmu. Hanya saja aku berpesan padamu, kelak jika sudah terpuaskan keinginanmu, segeralah kembali pulang, nak.
25. // lawan sapa kang sira ajak wong ayu/ gya matur dyah rêtna/ ing rama Sri Narapati/ inggih rama ingkang dados lajêng kula//
Dan siapakah yang akan kau ajak untuk menyertai perjalananmu, putriku?”. Sang putri pun menjawab, “Ayah, yang menjadi keinginanku,
26. // ingsun datan bêkta kanthi rama Prabu/ rehning arsa mêdal/ ing jumantara pribadi/ lamun bêkta kanthi wadya têmahira//
aku tak mau mengajak kawan, Ayahanda Prabu. Sebab, aku ingin terbang sendiri. Jika aku membawa serta prajurit,
27. // hamba dugi karya rubêda ing dêlanggung(+1)/ yata Sri i[ng] Cina/ duk myarsa aturing siwi/ engêt ing tyas lawan dibyaning kang putra//
nantinya hanya akan merepotkan di perjalanan”. Mendengar jawaban putrinya, Raja Cina teringat akan kesaktian sang putri.
28. // Sri Narendra aris angandika arum/ ya sun turut sira/ karsanta ing wêkas mami/ den prayitna wong ngambah ing amancanagra(+1)//
Sri Baginda pun berkata pelan, “Baiklah, kululuskan permintaanmu. Pesanku, berhati-hatilah di negeri asing.
29. // aywa ngandêlakên prawira ngapupuh/ nêgara ing Jawa/ nora kurang guna sêkti/ sêkti iku mêksih (37r)kandhap lawan nalar//
Janganlah kau mengandalkan keperwiraanmu berperang. Negara Jawa tak kekurangan dengan orang-orang yang memiliki kepandaian dan kesaktian. Dan sesungguhnya, kesaktian itu lebih rendah nilainya dibandingkan nalar.
30. // nalar ingkang utama marang pamutus/ rangkêpana lawan/ kasuselaning akrami/ bongsa krama êmpane sêdhêp ing sabda//
Nalar yang baik dalam memutuskan sesuatu, padukanlah dengan tata susila yang baik. Bangsa yang menjunjung tinggi tata krama hanya bisa dihadapi dengan kata-kata yang baik.
31. // jêr manungsa kabeh padha mrih rahayu/ lah anggonên nyawa/ pitutur ingsun abêcik/ kapindhone ingêta yen seje bongsa//
Karena sesungguhnya semua orang menginginkan keselamatan. Laksanakanlah nasehatku ini dengan baik, dan ingatlah bahwa kau berasal dari bangsa yang berbeda.
32. // kawruhana tindak-tanduking pasêmun/ ywa sêpi ing driya/ prayitnanên ulat liring/ jêr wong Jawa watake arang prêsaja//
Waspadalah pada maksud-maksud yang terselubung. Janganlah kau kehilangan kesiagaan. Hati-hatilah pada segala gerak-gerik karena orang Jawa jarang yang jujur.
33. // sobat kamrat sinangkan ing budi hayu/ rinakêt ing krama/ dhepe-dhepe mangarahi/ ngarah jiwa mrih goyange kang subronta//
Awalnya kau menyangka ia berniat baik padamu dengan segala kehalusan tutur katanya. Padahal ia mendekatimu dengan maksud mengincar kelengahanmu.
34. // wus duk ayan wong Jawa pambêganipun/ kabeh sipat lanang/ aja pêcak sira nini/ nadyan tuwa yen onyah pininta kara//
Sudah menjadi rahasia umum bagaimana kelakuan orang Jawa itu. Dan, janganlah kau goyah pada semua sifat pria. Meski ia sudah tua, jika kau kurang waspada bisa mendatangkan malapetaka.”.
35. // sang rêtna yu Karsinah sigra umatur/ rama akantuna/ kawula mangkat sêmangkin/ sah dyah rara sumungkê[m] manugmeng pada//
Putri Karsinah segera berkata, “Selamat tinggal, Ayah. Hamba berangkat sekarang.”. Sang putri menyembah kaki ayahnya.
36. // gya pinêngkul-pêngkul ing rama Sang Prabu/ adhuh putraningwang/ aywa lawas-lawas nini/ yen wis wêruh age sira akundura//
Ia pun segera dipeluk oleh ayahnya Sri Baginda. “Wahai putriku, janganlah kau berlama-lama dalam perjalananmu. Jika kau sudah puas dengan apa yang ingin kau lihat, segeralah kau pulang.”.
37. // sigra lengser sing ngabyantaraning Prabu/ wus ngrasuk busana/ tandya mêsat ing wiyati/ kawarnaa kang tinilar angumbara//
Sang putri segera mengundurkan diri dari hadapan Sang Prabu. Setelah mengenakan busananya, ia pun segera melesat terbang ke angkasa. Syahdan dikisahkanlah yang ditinggal pergi mengembara.
38. // tansah asru wangunira Sang Aprabu/ nadya[n] mrêbêng waspa/ sigra Sang Nata pan aglis/ asêmbayang sojah soring Tu Pik Kongnya//
Sang Prabu hanya mampu termangu-mangu. Meski airmatanya terus saja menggenang (di matanya), Sri Baginda segera melakukan sembahyang sojah di bawah Tu Pik Kong.
39. // kunêng ingkang sawêk sungkawa ing kalbu/ warnanên ta ingkang/ (38v)ngumbara Karsinah Dewi/ pan wus lêpas samana ing lampahira//
Demikianlah yang tengah berduka hatinya. Alkisah, Dewi Karsinah yang tengah mengembara telah pergi sangat jauh.
40. // wus angancik têpis wiringe nagri gung/ aneng madya tawang/ amiling-miling  ngidêri/ sampun lêpas lampah rêtna Karsinah(-1)//
Ia telah sampai di tapal batas negara. Di tengah-tengah angkasa luas ia berputar-putar sambil melihat-lihat. Perjalanannya semakin jauh.
41. // apantara anênggih sang rêtnaningrum/ mirêng kang suwara/ gumludhug jumêgur mlingi/ sang kusuma sangêt kagyatireng driya//
Tiba-tiba ia mendengar suara gemuruh yang membuatnya sangat terkejut.
42. // ciptanira ing galih sang rêtnaningrum/ iki ana apa/ suwara sarta lan angin/ suwe-suwe mêndhung pêtênge kaliwat//
Dalam hati ia berkata, “Ada apakah gerangan? Tiba-tiba ada suara dan angin. Lama-lama awan mendung menjadi demikian gelap.
43. // kaya priye durung tutug lakoningsun/ katulak ampuhan/ yata wau sang dyah Dewi/ pan katingal kang tirtamaya sumilak//
Bagaimanakah ini? Padahal belum puas aku melakukan perjalanan.”. Tiba-tiba terlihatlah olehnya samudra bercahaya terang.
44. // kae apa sumorot ingkang kadulu/ ingsun nora duga/ kabeh apêtêng kêpati/ mung sathithik ingkang padhange kaliwat//
(dalam hati ia berkata) “Apakah itu di sana yang terlihat bersinar? Tak kuduga, semua tampak demikian gelap, hanya sedikit itu di sana yang sangat terang”.
45. // mara coba sun paranane satuhu/ yata sang dyah rara/ duk priksa kang nukmeng lalis/ jroning driya sumêdhot ketang wlasira//
“Coba kudekati”. Saat sang putri melihat bahwa di sana ada seseorang yang mati, hatinya segera merasa sedih karena iba.
46. // nulya age sang rêtna sigra aniyup/ sangsaya kusuma/ jro driya langkung gêng brangti/ ingkang sawêg anênggih nukmeng pralaya//
Sang putri pun segera terbang mendekatinya. (Setelah melihat dari dekat) hatinya menjadi kian bertambah iba pada jenazah yang dilihatnya.
47. // pan mangkana ciptane sang rêtnaningrum/ ki mayit mamêlas/ cobak ngong usadananing/ baya-baya yen bisa mulya prayoga//
Dalam hatinya ia berkata, “Kasihan sekali jenazah laki-laki ini. Coba akan kuobati, siapa tahu bisa kembali hidup seperti sediakala.
48. // baya (39r)iki kang karya glêgêring gunung/ katara kang cahya/ gumilang saya nêlahi/ lah ta sapa jalma iki aranira//
Sepertinya ialah yang telah membuat gunung bersuara gemuruh. Terlihat dari cahayanya yang bersorot kian benderang. Siapakah gerangan nama orang ini?
49. // karo sapa tan wêlas marang wong bagus/ la[h] payo ki bathang/ mêsakketêmên wong sigit/ sigra sang dyah risang kunarpa cinandhak//
Dan, siapakah yang telah demikian tega pada seseorang setampan dirimu? Marilah, kasihan sekali dirimu wahai pemuda rupawan”. Sang putri segera mengangkat tubuh si mati.
50. // gya ingêntas kunarpa tandya pinangku/ sang dyah pan tumingal/ ngandika sang rêtna Dewi/ kaki mayit dene tatu jajanira//
Sang jenazah segera diangkat dari air dan dipangku. Sambil melihat jenazah itu, berkatalah sang dewi, “Dada jenazah ini terluka”.
51. // sigra sang dyah amundhut wasiyatipun/ paringnya kang eyang/ tuhu takdiringYwang Widi/ wus pinundhut nênggih saking ukêlira//
Segera sang putri mengambil pusaka wasiatnya yang diberikan oleh kakeknya. Memang sudah menjadi suratan Tuhan, pusaka itu pun diambil dari sanggulnya.
52. // sang dyah rêtna engêt wêlinge rumuhun/ kang eyang bagawan/ yen arsa angusadani/ kinen mawi tirta ingkang aprayoga//
Sang putri teringat pada pesan sang kakek pendeta, jika ingin mengobati, gunakanlah air yang baik.
53. // sigra sang dyah anênggih ngandika arum/ wus ta kaki bathang/ iya ta kariya dhingin/ mung sadhela ingsun arsa angambil toya(+1)//
Segera sang putri berkata lembut pada si mati, “Sudahlah, tinggalah di sini dahulu. Hanya sebentar saja, aku ingin mengambil air”.
54. // tandya wau risang kunarpa jinunjung/ sinelehkên sigra/ sang rêtna mêsat wiyati/ anggêgana ngulati tirta kang mulya//
Segera si mati diletakkan dan sang putri pun segera melesat mencati air yang mulia (baik).
55. // sang kusuma mangkana sajroning kalbu/ dhuh kapriye uga/ duk ingsun aneng gagisik/ nora nana ampuhan padhang kewala//
Sang putri berkata dalam hatinya, “Aduh, bagaimanakah ini? Saat aku berada di pinggir pantai, keadaan tampak terang dan tiada mendung,
56. // dene iki pêtêng anggraning gumludhug/ dhasare ki bathang/ wong bagus têrus sayêkti/ wus pralaya prandene gung kang nugraha//
mengapa di sini demikian gelap dan di pucuk gunung bersuara gemuruh? Dasar si mati ini, betul-betul tampan. Sudah mati namun anugerahnya demikian besar”.
57. // kunêng ingkang lampahe sang rêtnaningrum/ gênti winursita/ (40v)Baruna lan Rêkathadi/ Yang Baruna ratune mina samodra//
Kita tinggalkan sang putri yang tengah melakukan perjalanan. Kini dikisahkan tentang Baruna dan Rekathadi. Hyang Baruna adalah raja dari ikan-ikan di samudra.
58. // Yang Rêkathatama ratonira yuyu/ apan ta sêmana/ rarasan ratu kakalih/ Yang Rêkathatama mangkana manabda//
Sedangkan, Yang Rekathatama adalah raja para kepiting. Suatu hari bercakap-cakaplah kedua raja itu. Hyang Rekathatama berkata,
59. // Yang Baruna anuwun priksa Pukulun/ punika punapa/ suwara ingkang pinanggih/ dene langkung gara-gara agêngira//
“Hyang Baruna, perkenankanlah aku bertanya pada Paduka, suara apakah yang terdengar ini yang menyebabkan huru-hara yang hebat?
60. // yen aweta sayêkti rusak sêdarum/ isining samodra/ reh sangêt ebahing bumi/ lawan malih Pukulun mirêng pawarta//
Jika terus-menerus demikian, sungguhlah akan hancur seluruh isi samudra karena demikian hebat goncangan bumi. Dan lagi, aku mendengar kabar
61. // saking bala ulun kang wontên ing kêdhung/ sumbêr bala wahana(+1)/ punika têka sung uning[/] sawêrnine kajêng-kajêngan sadaya//
dari prajuritku yang berada di sumber pusaran sungai, para prajurit tunggangan (?) semua datang memberitahu, kayu-kayu (pohon-pohon?) semua,
62. // wontên rungkat kang gêsang mijil aranu/ punika jalmaa/ wartinya samya anangis/ Sang Baruna aris denira ngandika//
roboh dan lepas sampai akarnya karena ada sesuatu yang keluar dari air, dan itu adalah makhluk manusia kabarnya. Semuanya menangis”. Sang Baruna berkata pelan,
63. // iya iki amêsthi satuhunipun/ ana ya satriya/ trahira ratu linuwih/ apralaya awite den kaniaya//
“Benar. Itulah sesungguhnya (yang menjadi akar permasalahan). Ada seorang satria keturunan dari raja besar yang mati karena dianiaya.
64. // lan maninge pramila gara-gara gung/ Kangjêng Prameswara/ antaya maniking warih/ bakal kêna owah têka ngadatira//
Dan oleh sebab huru-hara besar itu, Baginda Ratu intan samudra akan terkena pengaruh juga.
65. // apan iya awit denira tutulung/ witne yen oraa/ mêngkono apan amêsthi/ garagara tan mari salawasira//
Itulah mengapa beliau ingin menolong. Sebab, jika tidak, prahara ini tak akan reda untuk selamanya”.
66. // kunêng ingkang pan lagya imbal pawuwus/ nênggih Yang Baruna/ kalawan Yang Rêkathadi/ samya gusthi wadining Sri Naranata//o//
Demikianlah yang tengah bercakap-cakap, Hyang Baruna dan Hyang Rekathadi. Mereka membicarakan rahasia sang raja.
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Mayat Gandakusuma Menarik Perhatian Hyang Baruna (Serat Gandakusuma 5). You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/11/mayat-gandakusuma-menarik-perhatian.html. Thanks!

No comment for "Mayat Gandakusuma Menarik Perhatian Hyang Baruna (Serat Gandakusuma 5)"

Post a Comment