Blog Pesantren Budaya Nusantara adalah sebuah inovasi pendidikan non formal berbasis Budaya Islam Nusantara di dunia maya yang memiliki tujuan memelihara, melestarikan, mengembangkan secara inovatif warisan budaya Nusantara yang adiluhung di tengah arus gelombang globalisasi yang akan menghapus identitas etnis, budaya, bahasa, agama, negara

Sri Tekiyur Aji Berusaha Membunuh Gandakusuma (Serat Gandakusuma-3)

Oleh: Mas Kumitir 
PUPUH III
=== MASKUMAMBANG ===
1. //o// Sri Narendra duk myarsa sêtyaning kaki/ tandya lêjaring tyas/ têmah angandika aris/ lah payo age lumampah//
Baginda Raja merasa lega hatinya saat mendengar kesanggupan kakeknya. Ia lalu bersabda pelan, “Marilah segera kita jalankan”.
2. // atêrêna mring nagri Bandarngalim(-1)/ arsa lampah dhustha/ ireng kangmas Dipati(-1)/ Pangran Nem Mêngkunagara//
“Antarkan aku ke negara Bandaralim. Aku akan menculik Kanda Adipati Pangeran Muda Mengkunagara”.
3. // baya merang yen tan bisa ateni(-1)/ mring kangmas Dipatya/ mindah ucaping pratiwi/ ulun merang sêjagad(-1)//
“Betapa malunya aku jika tak berhasil dengan rencana terhadap Kanda Adipati. Apa kata dunia? Aku akan sangat malu”.

4. // Darma Moha anambungi sabdanira ris(+1)/ iku dudu nalar/ wong jupriya ngumbar kibir/ kasiku(17r)dening Pangeran//
Darba Moha berkata perlahan, “Itu adalah pemikiran yang keliru dari seorang yang sombong dan takabur. Tuhan akan menjatuhkan hukuman”.
5. // kang utama barang karsa den tarêtip/ ywa kanyina ing lyan/ yen luput ambabayani/ jumênêng narendra nistha//
 “Yang dipentingkan adalah kehendaknya terlaksana jangan sampai ada yang menghalangi. Jika ada kesalahan, akan membahayakan. Demikianlah raja yang nista”.
6. // kanisthane ing urip kalawan pati/ nadyan lairira/ tan kiringan nusabumi/ katarik agaling patrap//
“Kenistaannya dibawa selama hidup dan mati. Takkan ia mendapat hormat dari dunia karena kelakuan yang buruk”.
7. // utamane sumendhe maring ing pasthi/ istiyare nyawa/ sêkira wus den lampahi/ nêdha wilujênging lampah//
“Lebih baik berserah pada takdir. Jika ini semua telah dijalani sebagai suatu upaya, aku hanya bermohon keselamatan”.
8. // lah ta payo numpaka mring gigir mami/ ngong bêkta ngumbara/ dirgantara kang sêpi(-1)/ tan ana rubedanira//
“Naiklah ke punggungku. Akan kubawa terbang ke langit yang sepi. Tak akan ada yang menghalangi”.
9. // Prabu Jaka dyan ngemplok gigiring kaki/ mêsat jumantara/ prapta madyanira langit/ lamat-lamat winulatan//
Prabu Jaka segera naik ke atas punggung sang kakek. Mereka pun segera melesat ke angkasa. Sesampainya di langit, samar-samar terlihatlah.
10. // kusika wong busana dinulu kadi/ gêbyaring baskara/ lir thathit mangsane wêngi/ samana tan winursita//
Kulit orang yang berpakaian bagai sinar matahari dan kilat yang menyambar di malam hari. Demikianlah, tak lagi dikisahkan.
11. // angandika Prabu Jaka mring Yang kaki/ ngêndi pêrnahira/ nagari ing Bandarngalim/ reh ulun bingung kalintang//
Berkatalah Prabu Jaka pada sang kakek, “Dimanakah letak negara Bandaralim? Aku sangat bingung”.
12. // midêr-midêr lampahe Wong Agung kalih/ keblat papan ingkang/ winulat datan kaeksi/ atêmah padhang trawangan//
Kedua pembesar itu tampak berputar-putar. Arah tempat tujuan tiada terlihat. Lalu terlihatlah sinar yang demikian terang.
13. // sigra matur Darma Moha mring Sang Aji/ sun watara ika/ pêtêng kang ponang nagari/ katon tetejane jagad//
Darba Moha segera berkata pada Sang Raja, “Kukira, negara yang gelap namun terlihat cahayanya itu”.
14. // apê[r]tondha ênggone satriya luwih/ Banda[r]ngalim praja/ rinêksa mring kilat thathit/ tuhu sinêliring Sukma//
“Merupakan pertanda tempat tinggal seorang ksatria tersohor. Negara Bandarngalim dijaga oleh kilat dan petir. Benar-benar terpilih oleh Tuhan”.
15. // Sri Narendra kras nabda sawanti/ lah payo ta bapa/ niyu(18v)pa sira den aglis/ jujuga mring Kadipatyan//
Baginda Raja bersabda keras, “Ayo, Kek! Segeralah mendarat di Kadipaten!”.
16. // sigra niyub Darma Moha lan Sang Aji/ prapta madyeng tanah/ nuju wayah sirêp jalmi/ gya masang sisirêpira//
Darba Moha dan Sang Raja segera mendarat. Mereka sampai di darat saat orangorang telah tidur. Sirep pun segera ditebarkan.
17. // rêrêping sirêp wadya gung samya aguling(+1)/ katampêg prêbawa/ endrajala langkung sêkti/ bênce kolik asauran//
Terkena sirep yang demikian hebat, seluruh prajurit pun tertidur. Burung puyuh jantan dan burung-burung malam berbunyi bersahutan.
18. // têkak ngakak kadya gugah kang aguling/ nging dhêdhêp kewala/ tan na ingkang ngulisik/ endrajala gya lumampah//
Suara mereka demikian keras memekakkan seolah hendak membangunkan mereka yang tengah tertidur. Namun, semuanya tetap terlelap. Tak ada satupun yang terjaga. Kedua penculik pun segera melanjutkan rencananya.
19. // midêr-midêr ngulari marganing manjing/ wus têpung sadaya/ wiwara samya kinunci/ sadalu tan angsal marga//
Mereka terus berputar-putar mencari jalan masuk hingga seluruh tempat mereka hapal. Semua pintu dikunci. Semalaman mereka tak juga menemukan jalan.
20. // emênging tyas Wong Agung ing Jong Diraji/ sarya angandika/ priye dayanira kaki/ margine manjing jro pura//
Sang Raja Jong Diraji merasa bingung. Ia pun berkata, “Apa yang sekiranya dapat Kakek lakukan untuk menemukan jalan masuk ke dalam istana?”
21. // lamun ingsun ora bisa nyidreng pati/ mring Gondakusuma/ sun nora mulihmulih/ ngong plaur pêjah kewala//
“Jika aku tak dapat membunuh Gandakusuma, aku tak akan pulang. Lebih baik aku mati saja”.
22. // Darba Moha duk myarsa anglir sinêbit/ kabyataning trêsna/ rinasa-rasa ing galih/ yen tiwas sapa kelangan//
Saat mendengar perkataan cucunya, karena besarnya rasa cintanya, hati Darba Moha bagai disayat. Terbayang dalam hatinya, jika sampai mati (Gandakusuma), siapakah yang akan turut merasa kehilangan.
23. // wus pinupus karsaning Yang Maha Luwih/ kinarya wayangan/ ing jagad tan kêna gingsir/ sumarah sakarsanira//
Namun, ia telah pasrah pada kehendak Sang Maha Kuasa. Ia sangat sadar bahwa dirinya hanyalah sepercik bayangan yang hanya berkewajiban untuk berserah pada suratan-Nya.
24. // matak aji panglamporan kang pinusthi/ katrimeng ing Sukma/ cêndhela mênga kaeksi/ dyan manjing dalêm jro pura//
(Darba Moha) segera mengeluarkan aji panglamporan. Ajian diterima oleh Tuhan. Tampaklah jendela terbuka. Mereka pun segera masuk ke dalam istana.
25. // tandya ka(19r)ton rakanta cahya nêlahi/ manglelang sumilak/ katawang pandaming lilin/ neng kanthil genira nendra//
Seketika tampaklah kakanda terbungkus cahaya yang terang, bersinar cemerlang, ditingkahi cahaya dari lilin di tempat tidurnya.
26. // gilang-gilang ponang ujwala dumêling/ kadya ta purnama/ ping patbêlas andhadhari/ Prabu Jaka putêk ing tyas//
Cahaya tampak berkilau-kilau bagai bulan purnama pada tanggal empatbelas yang tengah bersinar. Prabu Jaka merasa sangat geram.
27. // bêk sarosa katarik panasing ati/ gya nubruk sêgsana/ sigra mbruk mawantiwanti/ supe purwa lan wêkasan//
Terdorong oleh hati yang panas, ia (Prabu Jaka) segera menghantam (kakaknya) berkali-kali. Namun, berkali-kali pula ia ambruk hingga tak sadarkan diri.
28. // Darba Moha duk lumiyat wayah nungkêmi/ supe ing duksina/ kang wayah binopong aglis/ winungu mawantya-wantya//
Darba Moha yang menyaksikan cucunya tak sadarkan diri segera menyembah. Sang cucu pun segera dibopong dan dibangunkan berkali-kali.
29. // wusnya wungu Sang Nata ngandika aris/ paran rêmbagira/ kang prayoga den lampahi/ mrih antuk karya manira//
Setelah tersadar dari pingsannya, Sang Raja berkata pelan, “Bagaimana menurut saranmu? Apa yang harus dilakukan agar aku berhasil?”.
30. // Darba Moha ngandika pan sêmu tangis/ sasuwunên nyawa/ ing sêmbah kalawan puji/ ping pitu aja ambêgan//
Darba Moha berkata sambil menangis, “Mintalah, nak. Mintalah dengan menyembah dan berdoa tujuh kali tanpa bernafas”.
31. // kang supados lêbura kang tulah sarik/ jêr iku kakanta/ sayêkti ambilaheni/ jêr sira akari tuwa//
“Hal itu untuk meleburkan segala tulah, karena ia adalah kakakmu. Sungguh sangat membahayakan karena kau kalah tua”.
32. // lah turutên pituturingsun abêcik/ gya wangsul Sang Nata[/] nêmbah lir sata memeti/ ping pitu datan ambêgan//
“Sebaiknya kau turuti perkataanku ini”. Sang Raja pun segera kembali (ke tempat Gandakusuma). Disembahnya sang kakak sebanyak tujuh kali tanpa bernapas. Tingkah lakunya bagai ayam yang tengah kebingungan mencari tempat untuk bertelur.
33. // pati nendra Jêng Pangran rinasuk aglis/ wus karsaning Sukma/ kabopong binêkta mijil/ gya mêsat mring dirgantara//
Karena pulas tertidur, Sang Pangeran segera dengan mudah dapat diraih, dan atas kehendak Tuhan, ia pun dibopong, dibawa keluar, dan terbang ke langit.
34. // sampun lêpas lampahe Wong Agung kalih/ gênti kang ginustha/ prameswari Bandarngalim/ mêrêm-mêlik dennya nendra//
Jauh sudah perjalanan kedua bangsawan agung. Kini dikisahkan Permaisuri Bandaralim, gelisah dalam tidurnya. Matanya terpejam dan membuka kembali.
35. // sênik-sê(20v)nik sêdalu tan patya guling/ kagagasing driya/ supênanya kala wêngi/ emêng tambuh kang rinasa//
Berdebar-debar semalaman tak dapat tidur. Dalam pikirannya masih terbayang mimpinya semalam. Di hatinya hanya ada kekalutan yang luar biasa.
36. // wusnya enjing tara lumrang saput siti/ ler wetan gumêbyar/ baskara manitih wukir/ garegah wungu anendra//
Saat waktu telah beranjak pagi, di utara dan di timur tampak benderang, dan sinar matahari tampak menunggangi gunung, bangunlah ia (Permaisuri Bandaralim) dari tidurnya.
37. // tindak ririh prapta panggyaning aguling/ atmaja tan ana/ muksa kalaning wêngi/ sêksana sang dyah kantaka//
Perlahan ia menuju ke peraduan sang putra. Saat mendapati bahwa putranya tak ada di tempat menghilang saat malam, seketika Permaisuri pun tak sadarkan diri.
38. // tan panongrat(?) pawongan kang para sêlir/ cethi umyung karuna/ manungkêmi prameswari/ tan wêruh purwakanira//
Melihat keadaan yang demikian, para selir dan abdi perempuan menangis seraya bersembah pada Permaisuri yang tengah tak sadarkan diri.
39. // wêneh ana parêkan lanjar sawiji/ jodheh dennya nendra/ kagyat gunging wong anangis/ lumajar minthul kewala//
Dikisahkan ada seorang abdi parêkan yang telah berstatus janda tanpa anak. Ia tidur tanpa baju. Ketika terbangun, kagetlah mereka yang tengah menangis. Nyai parêkan berlari tanpa baju.
40. // brakatawang(?) jinawil sandhinge nangis/ Nganten sira edan/ têka mêdeni wong nangis/ sumaur kang sinung ujar//
Ia dicolek oleh orang yang menangis di sebelahnya, “Nganten, apa kau gila, menakuti orang yang sedang menangis”. Dijawablah oleh yang ditanya.
41. // dika dereng sumêrêp artine Nyai/ niki panglêburan/ sakehe setan mêmêdi/ jêr gusti lagi kantaka//
“Anda belum mengetahui apa artinya, Nyai? Ini adalah aji panglêburan dari berbagai setan dan makhluk halus yang menakutkan. Oleh karena Sri Paduka tengah pingsan,
42. // kula botên sagêd ningali mring gusti/ tondha lamun tisna/ wong labuhing wirang isin/ cangkelak wangsul pêrnahnya//
saya tak sanggup menyaksikan keadaan Sri Paduka. Ini adalah tanda saya cinta pada beliau hingga rela malu”. Segera setelah berkata demikian, ia pun dengan cepat kembali ke tempatnya.
43. // sêjatine nutupi nalar kang uwis/ kaduwung tingkahnya/ wêneh ana lagya guling/ mlayu sarwi reyap-reyap/
Sebenarnya ia hanya menutupi rasa dongkol akibat tingkahnya sendiri. Ada pula seorang (abdi) yang tengah tidur, tiba-tiba berlari.
44. // nunjang mring wong kang tinunjang gundam jêmpling/ tinubru[k] sêksana/ ingukêl rema sarya jrit/ iki setan nora tingal//
Menerjang orang-orang. Mereka yang diterjang berjatuhan. Ia pun segera ditabrak dan dipelintir rambutnya seraya berteriak, “Setan, kau! Tak lihat, ya?!”.
45. // tinulungan ginujêg sagung pra Nyai/ wêneh ana ngu(21r)cap/ Ni Mbok lanjar ana ngêndi/ kae kang sugih gêgaman//
Para nyai yang lain menolong memegangi orang tersebut. Ada yang berkata, “Ni Mbok Lanjar ada di mana? Dia yang memiliki banyak senjata”.
46. // jêjêlana obat dimen gêlis mati/ Ni Bok lanjar merang[/] kang Ni nompa(?) jêlah-jêlih/ nangis sarya ngaruhara//
 “Jejali obat saja biar cepat mati!”. Ni Mbok Lanjar hendak menghujamkan senjata tajam, sedang ni yang menerimanya berteriak-teriak menangis seraya memohon-mohon.
47. // wêneh ana sumrikut lajêng mêtêki/ grayang wêntisira/ ciptane kadya punapi/ wong asupêthane baya//
Ada pula yang di tengah kericuhan lalu memijat-mijat (Permaisuri). Menggrayangi betis. Entah apa yang ada di pikirannya.
48. // kurang thithik meh têkeng pêrnahe patmi/ atulak kusuma/ pungun-pungun tandya nglilir/ sumuluh swarja sumilak//
Sedikit lagi hampir saja mengenai bagian keperempuanannya. Tiba-tiba ditepiskan dan Permaisuri pun segera sadar dari pingsannya. Tampak olehnya cahaya benderang.
49. // rindik-rindik swareng rêg mêdharing ngling(-1)/ misêg-misêg sarywa/ tan pêgat dennya ngusapi/ ponang luh rêmbêsing netra//
Berkatalah ia dengan suara pelan terbata-bata karena tangis yang tersedu. Tiada henti diusapnya airmata yang jatuh.
50. // adhuh nyawa Pangeraningsun Gusti(-1)/ mênyang ngêndi sira/ ingsun nora bisa kari/ suka binanjuta ingwang//
“Duhai, Tuan Pangeranku. Kemanakah gerangan dirimu? Aku tak sanggup kau tinggalkan. Lebih baik aku mati saja”.
51. // antenana si dhukut pangarib-arib/ lah tolehên nyawa/ arenira ki Surati/ engêta mring arenira//
“Tunggulah, sayang. Lihatlah, nak. Lihatlah pada adikmu Surati. Ingatlah padanya”.
52. // kudanira si Mestêl dhawuk rêspati/ mikata wanodya/ ika wong ayu amurni/ kanggenan ganes prasaja//
“Kudamu si Mestel yang berwarna hitam keputihan indah. Pikatlah gadis yang cantik jelita”.
53. // ênya agêmira ingkang rata kuning/ bendi miwah siyas/ prathistha kang lapis wêsi/ padha anggonên cangkrama//
“Ini, kendaraanmu kereta kuning, bendi, dan saisnya dengan tempat duduk berlapis besi, pakailah untuk berkencan”.
54. // Kadipatyan gumrah ebêg gunging tangis/ parêkan pangarsa/ lumajar mring dalêm puri/ amarêk Sri Naradipa//
Kadipaten geger dipenuhi tangisan. Kepala abdi parêkan berlari ke dalam istana menghadap Sri Baginda Raja.
55. // antara wus kahatur saniskaraning/ kagyat Sri Narendra/ agupuh sêksana mijil/ sadaya kang para garwa//
Setelah mendengar laporan yang disampaikan, terkejutlah Sri Baginda Raja. Segera ia keluar dengan seluruh istrinya.
56. // samya andherek ing gusti manggung myang sêlir/ tan kantun pra samya/ lumajar dening Sang Aji/ ko(22v)cap prapta Kadipatyan//
Turut menyertai pula para abdi pengiring raja dan para selir mengikuti Raja berlari. Sesampainya di Kadipaten,
57. // duk andulu sira Dewi Ambarwati/ ing Nata sru dandya/ lumajar sira nungkêmi/ Sang Nata jêgrêg kalintang//
saat melihat kedatangan Sang Raja, Dewi Ambarwati segera berlari dan menyembah. Sang Raja hanya mampu tegak berdiri tanpa dapat berkata-kata.
58. // saknalika lir tugu sukêrta ênir/ babalung sasanga/ bayune lir den lolosi/ lêsu lupa raganira//
Bagai tugu. Tulang dan segenap kekuatannya bagai dilolos. Hanya lesu yang terasa di tubuhnya.
59. // riyêm-riyêm mamanon sumilak dumling/ samun Sri Narendra/ wus lêpas sangkaning dadi/ dadining cipta sampurna//
Samar-samar dalam penglihatannya ia melihat cahaya. Sri Baginda Raja jauh sudah melampaui asal-mulanya yang sejati, menyatu dalam ciptanya yang sempurna.
60. // sipat catur linimput angga sêjati/ wiwara sasanga/ tinutupan tawêkal ning/ ninging sipat datan samar//
Empat sifat (nafsu) telah berhasil dikendalikan oleh diri sejati. Kesembilan pintu gerbang tertutup oleh tawakal. Tercapai sudah ketiadaan empat sifat.
61. // poncadriya wus rinasuk dadya siji/ nêgês karsaning Yang/ wus jumbuh kawula Gusti/ pamore padha karasa//o//
Kelima indera telah menyatu, memohon petunjuk Tuhan. Bersatulah sudah hamba dan Tuhan, penyatuannya sama tiada beda terasa.

Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sri Tekiyur Aji Berusaha Membunuh Gandakusuma (Serat Gandakusuma-3). You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/11/sri-tekiyur-aji-berusaha-membunuh.html. Thanks!

No comment for "Sri Tekiyur Aji Berusaha Membunuh Gandakusuma (Serat Gandakusuma-3)"

Post a Comment