Blog Pesantren Budaya Nusantara adalah sebuah inovasi pendidikan non formal berbasis Budaya Islam Nusantara di dunia maya yang memiliki tujuan memelihara, melestarikan, mengembangkan secara inovatif warisan budaya Nusantara yang adiluhung di tengah arus gelombang globalisasi yang akan menghapus identitas etnis, budaya, bahasa, agama, negara

SERAT KALATIDHA

           Serat Kalatidha ditulis oleh R Ng Ranggawarsita sebagai ungkapan rasa prihatin atas terjadinya kemerosotan nilai-nilai yang terjadi dalam masyarakat akibat meluasnya pengaruh kolonialis Belanda yang dibiarkan oleh pihak keraton yang lemah tidak berdaya pasca Perang Jawa 1825-1830. Perdagangan opium yang dilegalkan, yang dikonsumsi bukan hanya masyarakat tetapi juga abdi dalem keraton dan kemudian menjadi gaya hidup priyayi dalam pergaulan. Kemiskinan akibat Tanam Paksa meluas di mana-mana. Para pejabat saling menjilat dan tanpa malu menumpuk kekayaan dengan cara tidak halal.
         Kepedihan lain yang tidak tertahankan lagi adalah berlangsungnya politik deislamisasi yang secara sistematis dilakukan oleh Kolonial Belanda dalam rangka memperlemah pengaruh Pangeran Dipanegara yang dipelihara dan dikembangkan oleh para pengikut dan sisa-sisa pasukannya yang menyebar sepanjang pantai selatan Jawa dari wilayah Gunung Kidul hingga Banyuwangi.  Babad Kadhiri yang disusun tahun 1832 berdasar cerita dukun kesurupan Ki Sondong atas pesanan Belanda yang dicuplik oleh Ki Tunggul Wulung untuk digubah menjadi Serat Darmagandhul, sangat menyedihkan R Ng Ranggawarsita yang tinggal lama di Kediri sebagai mmenantu Bupati Kediri. Puncak keprihatinan yang menyulut kemarahan R Ng Ranggawarsita adalah terbitnya naskah dekaden Suluk Gatoloco, yang tidak sekedar menghujat dan menista Agama Islam tetapi tegas-tegas menista dan merendahkan mendiang kakek guru R Ng Ranggawarsita, Kyayi Kasan Besari, pengasuh Pesantren Tegalsari, Ponorogo, di mana naskah Suluk Gatoloco tersebar luas di Surakarta menjadi bacaan sekaligus bahasan para nayaka dan abdi dalem keraton.

              Lahirnya Serat Kalatidha yang digubah dalam 12 pupuh sinom adalah kritik keras R Ng Ranggawarsitaterhadap terjadinya tanda-tanda transvaluasi nilai-nilai di tengah masyarakat terutama di lingkungan keraton, yaitu nilai-nilai Kolonial Barat  yang dikembangkan Belanda dalam rangka menaklukkan secara sistematis pikiran dan jiwa pribumi. Raja, Patih, Nayaka, dan Panekar yang tidak berdaya menghadapi Belanda beserta begundal-begundalnya tidak mampu melakukan apa pun untuk memperbaiki keadaan masyarakat yang sangat merosot, terutama terkait penistaan Agama Islam yang jadi bahasan kebanggaan masyarakat. Sebagai santri didikan Pesantren Tegalsari, Ponorogo, yang tak mampu berbuat lebih dalam menghadapi penghujatan dan penistaan terhadap Agama islam itulah R Ng Ranggawarsita mengkritik sekaligus memperingatkan tentang keadaan dewasa itu yang disebutnya sebagai Zaman Cacat (Kalatidha) yang akan mendatangkan Zaman Azab Kutukan (Kalabendu). Begitulah, menurut R Ng Ranggwarsita, sekali pun Raja yang berkuasa adalah raja utama, patih sebagai perdana menteri adalah orang linuwih yang kelewat pandai, para nayaka menteri berhati sejahtera, dan para panekar sebagai pegawai negara serba baik, tapi semua itu tidak akan bisa menghindari datangnya adzab kutukan Allah. Demikianlah, R Ng Ranggawarsita dalam kritiknya yang keras terhadap masyarakat terutama terhadap raja dan aparat negara lewat Serat Kalatidha, adalah sebuah tindakan yang sangat berani pada zamannya mengingat beliau adalah Pujangga Keraton, yang seharusnya seperti pejabat-pejabat lain yang selalu menyanjung dan memuji-muji raja.
                                     S i n o m                                       

                                                            Bubuka

Wahyaning harda rubeda, Ki pujangga amengeti, mesu cipta mati-raga, medhar warananing gaib, ananira sakalir, ruweding sarwa akewuh, Wiwaling kang warana, dadi badaling Hyang Widi, amedharken paribawaning bawana.

                                                                     I
Mangkya darajating praja, kawuryan wus sunya-ruri, rurah pangrehing ukara, karana tanpa palupi, Ponang parameng-kawi, kawileting tyas malatkung, kongas kasudranira, tidhem tandhaning dumadi, Hardajengrat dening karoban rubeda.

                                                                     II
Ratune ratu utama, patihe patih linuwih, pra nayaka tyas raharja, panekare becik-becik, paranedene tan dadi, paliyasing Kalabendu, Malah mangkin andadra, rubeda kang ngreribedi, Beda-beda hardane wong sanagara.

                                                                    III
Katatangi tangisira, sira sang parameng-kawi, kawileting tyas duhtita, Kataman ing reh wirangi, dening upaya-sandi, Sumaruna anarawung, mangimur manuhara, met pamrih melik pakolih, temah suh-ha ing karsa tanpa weweka.

                                                                     IV
Dasar karoban pawarta, bebaratan ujar lamis, pinudya dadya pangarsa, wekasan malah kawuri, Yen pinikir sayekti, pedah apa aneng ngayun, andhedher kaluputan, siniraman banyu lali, Lamun tuwuh dadi kekembanging beka.

                                                                         V
Ujaring Panitisastra, awawarah asung peling, ing jaman keneng musibat, wong ambeg jatmika kontit, mangkono yen niteni, Pedah apa amituhu, pawarta lalawora, mundhak angroronta ati, Angur-baya ngiketa cariteng kuna.

                                                                         VI
Keni kinarta darsana, panglimbang ala lan becik, sayekti akeh kewala, lalakon kang dadi tamsil, masalahing ngaurip, wahanira tinemu, temahan anarima, mupus papasthening takdir, Puluh-Puluh anglakoni kaelokan.


                                                                         VII
Amenangi jaman edan, ewuh-aya ing pambudi, Melu edan nora tahan, yen tan milu anglakoni, boya kaduman melik, kaliren wekasanipun, Dilalah karsa Allah, begja-begjane kang lali, luwih begja kang eling lawan waspada.

                                                                         VIII
Samono iku babasan, padu-padune kepengin, enggih mekoten Man Doplang, Bener ingkang ngarani, nanging sajroning batin, sajatine nyamut-nyamut, Wis tuwa arep apa, muhung mahasing asepi, supayantuk parimamaning Hyang Suksma.

                                                                          IX
Beda lan kang wus santosa, kinarilan ing Hyang Widdhi, satiba malanganeya, tan susah ngupaya kasil, saking mangunah prapti, Pangeran paring pitulung, marga samaning titah, rupa sabarang pakolih, Parandene masih taberi ikhtiyar.

                                                                           X
Sakadare linakonan, mung tumindak mara-ati, Angger tan dadi prakara, karana wirayat muni, ikhtiyar iku yekti, pamilihe reh rahayu, sinambi budi-daya, kanthi awas lawan eling, kang kaesthi antuka parmaning Suksma.

                                                                           XI
Ya Allah ya Rasulullah, kang sipat murah lan asih, mugi-mugi aparinga, pitulung ingkang nartani ing alam awal akhir, dumununging gesang ulun, Mangkya sampun awredha, Ing wekasan kadi pundi Mila mugi wontena pitulung Tuwan.

                                                                          XII
Sageda sabar santosa, mati sajroning ngaurip, kalis ing reh haru-hara, murka angkara sumingkir, tarlen meleng malatsih, sanityaseng tyas mamatuh, badharing sapudhendha, antuk mayar sawatawis, boRong angGa suWarga meSi marTaya.

Posted by Agus Sunyoto
Kapethik saking Serat Kalatidha  kaimpun dening R Ng Sastrasadarga, Sala: Sadoe Boedi,1946
You have read this article Sastra with the title SERAT KALATIDHA. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2013/05/serat-kalatidha.html. Thanks!

No comment for "SERAT KALATIDHA"

Post a Comment