Blog Pesantren Budaya Nusantara adalah sebuah inovasi pendidikan non formal berbasis Budaya Islam Nusantara di dunia maya yang memiliki tujuan memelihara, melestarikan, mengembangkan secara inovatif warisan budaya Nusantara yang adiluhung di tengah arus gelombang globalisasi yang akan menghapus identitas etnis, budaya, bahasa, agama, negara

Showing posts with label Sastra. Show all posts
Showing posts with label Sastra. Show all posts
Tuesday 27 December 2011

Dewi Sarirasa Membunuh Raja Dasaboja (Serat Gandakusuma-10)

                                                         Oleh: Mas Kumitir
                                                              PUPUH XIII
                                                       === D U R M A ===
1. //o// Kyating sayenggêlêng Prabu Dasaboja/ talingan lir sinêbit/ kang gada ingikal/ netra dik sabdanya kras/ ora ta lah sira maling/ kênya ngalunyat/ nyênyêngit si pênyakit//
Prabu Dasaboja yang mendengar perkataan (Sarirasa) merasa telinganya bagai diiris. Gadanya diputar, matanya memerah karena marah, ia bersabda keras, “Hai, kau pencuri! Perempuan kurangajar! Perkataanmu sungguh tak enak bagai penyakit!
2. // anjing gila maki-maki kajahatan/ kênes lir sundêl anjing/ (73r)apa kadibyanya/ tan ulap jênêng para/ bisaa amblês ing bumi/ tan wurung sira/ sun gada jur wor siti//
Dasar anjing gila, memaki-maki dengan jahat! Lagakmu seperti perempuan sundal! Apa yang sebenarnya kau bisa?! Tak mungkin aku gentar menghadapimu. Meski kau mampu menembus tanah sekalipun, tak urung kau hancur bercampur tanah terkena gadaku!”.

3. // sang kusuma runtik cumêntheng ngandika/ aja kakeyan angling/ mara tibakêna/ gada masireng jaja/ kotbuta Sri Narapati/ dhêndha ingikal/ sang dyah ginada aglis//
Sang putri amat marah dan berkata dengan lantang, “Jangan banyak bicara, kau! Ayo! Segera jatuhkan gadamu ke dadaku!”. Sang raja menjadi teramat murka. Gadanya diputar-putar dan dengan cepat mengarahkan gadanya kepada sang putri.
4. // pan tinangkis asta kering sumanglêsat/ gada tumibeng siti/ dhungkar byantalanya/ Sang Prabu Dasaboja/ saya pringut kurdha mangrik/ gada cinandhak/ sang dyah sinabêt malih//
Dengan gesit, sang putri menangkis gada dengan tangan kirinya seraya menghindar. Gada pun terjatuh ke tanah. Sang Prabu Dasaboja kian  bertambah marah, gada kembali diraihnya. Sang putri kembali disabetnya.
5. // sang dyah milar pinutêr Sri Dasaboja/ sinabêt udhêt glinting/ makuthanya nigal/ tangi areyab-reyab/ mangsah kurdha saya wêngis/ kras ing wuwusnya/ heh tadhaha den bêcik//
Sang putri menghindar sambil berputar. Sri Dasaboja disabet dengan sabuknya hingga mahkotanya jatuh dan patah. Dasaboja berusaha bangun kembali dan kembali bertanding dengan kemarahan yang kian menjadi. Sabdanya, “Hei! Terimalah ini!
6. // aja indha lah kênes ditanggon ing prang/ arêp bondhakalani/ sang rêtna ngandika/ age mara tibakna/ gya ginada Prabu Dewi/ wanti tan obah/ wulunya siji tan gigrig//
Jangan kau menghindar, hai kenes! Bersikaplah perwira di medan laga!”. Sang putri berkata, “Segeralah kau jatuhkan!”. Sang Prabu Dewi pun segera digadanya berkali-kali, namun ia tiada beringsut dan tiada rontok bulunya selembarpun.
7. // kunêng ingkang yuda ta sêkaliyan(-1)/ kocap kang neng jinêm mrik/ Dyan Gondakusuma/ dugi ingkang asmara/ duk samana ingkang wanci/ pukul sakawan/ datan sare sang pêkik//
Demikianlah mereka yang tengah berlaga di medan tempur. Kini, dikisahkan mereka yang tengah berada di peraduan, Raden Gandakusuma yang baru saja selesai berolah asmara. Saat itu waktu menunjukkan pukul empat. Sang raden terus terjaga.
8. // nulya mirêng swarane kang yudabrata/ wus dinugi Sang Dewi/ Sang Dyah Sarirasa/ prang lan Dasaboja(-1)/ kalangkung mirmaning galih/ arsa tulunga/ busana den kêncêngi//
Ia pun mendengar suara mereka yang tengah bertempur. Ia telah menduga bahwa itu adalah suara Dewi Sarirasa yang tengah berperang tanding dengan Prabu Dasaboja. Hatinya merasa sangat khawatir. Ia pun hendak datang memberi pertolongan, segera ia mengencangkan busananya.
9. // pamit garwa kusuma yu Sariraga/ langkung maras ing galih/ arsa tan asunga/ wêlas mring dyah Sarirasa/ dadya rumojong Sang Dewi/ Sang Rajaputra/ wus miyos sing jinêm mrik//
Ia pun berpamitan dengan Sariraga. Awalnya Sariraga tak memberikan izin karena ia sangat khawatir. Namun, karena kasihan pada Sarirasa, Sariraga pun segera memberikan izin. Sang putra mahkota pun keluar dari peraduan.
10. // aningali yen kang bok abi[n]tutama/ langkung brêmantyeng galih/  nêngahi ngayuda/ Sang Prabu Dasaboja/ kagyat wontên priya prapti/ bagus taruna/ akras sêbdanya wêngis//
(Di luar, Gandakusuma) melihat ayundanya tengah berperang sengit, kemarahannya naik dan segeralah ia turun ke medan tempur. Sang Prabu Dasaboja terkejut melihat ada seorang pria tampan yang tiba-tiba datang. Ia pun berkata dengan keras,
11. // lah ta iki tunggale kang duratmaka/ sapa aranmu maling/ Radyan sabdanira/ ywa tambuh sira kopar/ ingsun putra Bandaralim/ aran manira/ Dyan Gondakusuma di//
“Nah, ini lagi datang teman si pencuri! Siapa namamu hai pencuri!”. Raden (Gandakusuma) menjawab, “Ketahuilah olehmu hai kafir, aku putra raja Bandaralim. Namaku Raden Gandakusuma”.
12. // Sri Narendra tan sêronta ngikal dhêndha/ Radyan sinabêt aglis/ malêsat tumiba/ siti dangu kantaka/ duk mriksa Narendra putri/ gya pinlajêngan/ wau Pangran Dipati//
Sang raja tak sabar dan segera memutar gadanya. Raden (Gandakusuma) segera disabetnya hingga melesat dan jatuh ke tanah hingga tak sadarkan diri. Melihat kejadian itu sang raja putri segera berlari menghampiri Pangeran Adipati.
13. // gya sinundhang cinandhak mustakanira/ saya dipun pijêti/ wus dhangangalihnya/ sang dyah sarwi ngandika/ dadak tulung wong ajurit/ têmah kantaka/ apêsan kaya mêri//
(Pangeran Adipati) segera diraih kepalanya sambil dipijat-pijat. Ketika Gandakusuma telah mulai sadar, sang dewi berkata, “Pakai menolong ikut-ikutan berperang segala, akhirnya pingsan. Mudah lemah seperti anak bebek.
14. // lah elinga wong bagus kapati nendra/ sun dhewe kang ajurit/ Radyan wus waluya/ nging api kapidhara/ amêgêng napas sang pêkik/ dyah Sarirasa/ langkung wêlas ing galih//
Sadarlah, pria tampan yang terlelap tidur. Biar aku sendiri yang bertanding”. (Sesungguhnya) Raden (Gandakusuma) telah sadar, namun ia berpura-pura pingsan. Sang rupawan menahan napasnya. Dewi Sarirasa menjadi sangat iba melihatnya.
15. // Rajaputra dene napasira sirna/ tansah tiniling-tiling/ napasira grana/ Radyan sru ngaras sigra/ kusuma nyiwêl sarya ngling/ iki wong apa/ mati angaras pipi//
“Duhai, putra mahkota, napasmu hilang!”. Dilihatnya dengan seksama napas yang keluar dari hidung Sang Raden. Raden (Gandakusuma) segera mencium sang dewi. Sang dewi mencubit sambil berkata, “Orang apakah ini, mati pun masih berusaha mencium pipi”.
16. // Radyan sampun kawanguran nulya lênggah/ sang dyah ngandika manis/ Pangeran kendêla/ sampun tumut ayuda/ Radyan rumojong ing kapti/ dyah Sarirasa/ nulya amangsah malih//
Raden (Gandakusuma) telah ketahuan dan segera duduk. Sang dewi berkata lembut, “Pangeran, tenanglah kau. Tak usah ikut berperang”. Raden (Gandakusuma) menuruti kehendak Dewi Sarirasa. Dewi Sarirasa segera kembali ke medan laga.
17. // sampun panggih lawan Prabu Dasaboja/ Sang Nata nêbda wêngis/ lah nyata yen ala/ sêlendêr rasa/ gawa maling priya pêkik/ gêdhong manira/ kinarya main-main//
Setelah kembali berhadapan dengan Prabu Dasaboja, sang raja berkata dengan lantang, “Jelas kau berhati busuk! Membawa teman sesama pencuri seorang pria tampan, gedungku dibuat main-main!
18. // dhapêt untung dhuwa-dhuwa main suka/ brasa dhuwa sêkali/ kotor têmpat kamar/ tidhuran dhalêm birsah/ prampuwan dhuwa mêncuri/ tan wurung padha/ sun kisas têkeng pati//
Kalian, dua perempuan main gila! Membuat kotor kamar saja! Pencuri kalian semua! Tak urung akan kuhukum mati kalian!”
19. // sang kusuma lir sinêbit karnanira/ myarsa wuwuse Sang Aji/ nrajang ngancik kisma/ kongsêp Sang Dasaboja/ sinepak muka gêbanting/ têbah kalumah/ tangi langkung kurdha ngrik//
Sang putri mendengar perkataan Prabu Dasaboja bagai diiris telinganya. Ia pun segera menyerang Prabu Dasaboja hingga ia terjungkal ke tanah. Setelah itu, dengan cepat ia menyepak wajah Prabu Dasaboja hingga ia terbanting dengan posisi terlentang. Sang raja segera bangun dengan marah.
20. // sigra mangsah kotbuta mangikal dhêndha/ sang dyah sinabêt aglis/ sinampeing asta/ sumiyut mêsat sigra/ tibeng kisma bumi gonjing/ sang dyah digdyanya/langkung ngebat-ebati//
Sang raja segera memutar gadanya dengan marah. Sang dewi disabetnya namun berhasil ditangkis dan ia segera menghindar dengan meloncat. Gada terjatuh di tanah dengan keras hingga menimbulkan getar. Sang dewi ternyata sangat digdaya.
21. // Sri Narendra esmu miris manahira/ kaciwa ing ajurit/ nging merang mundura/ dene mêngsah wanodya/ gya narik sabêt Sang Aji/ sang dyah jinangkah/ tinampelsampun kêni//
Sang raja sebenarnya merasa kecut hatinya. Ia sudah merasa kalah, namun malu untuk mundur karena lawannya adalah seorang perempuan. Sang raja menarik pedangnya, sang dewi dihujaninya dengan pedang, namun tak kena karena berhasil ditangkis.
22. // dening asta pinutung dadi titiga/ saya ringut Sang Aji/ butêng grah ruhara/ mêksa nubruk sang rêtna/ sang dyah kang patrêm tinarik/ Sri Dasaboja/ sinongga jaja titis//
Dengan tangannya, pedang tadi dipatahkannya menjadi tiga bagian. Sang raja kian murka. Sang dewi segera diterjangnya. Waspada dengan bahaya yang menyerangnya, sang dewi menarik patremnya. Patrem dihunus tepat mengenai dada Sri Dasaboja.
23. // rah sumêmbur aniba lajêng palastra/ Rajaputra sarêng wrin/ Sri kopar wus lena/ gya mêrpêki sang rêtna/ myang Sariraga Sang Dewi/ lumajêng enggal/ nungkêmi Nata Dewi//
Darah memancar deras. Prabu Dasaboja jatuh dan mati. Sang putra mahkota yang melihat sang raja kafir telah mati segera menghampiri sang dewi. Ia bersama Dewi Sariraga segera berlari mendekati Dewi Sarirasa dan menyembah sang raja dewi.
24. // esmu merang kêrantan de solahira/ duk rinurah ing rêsmi/ mring Pangran Dipatya/ wit sinandi ngasmara/ karuna tambuh kang kesthi/ Sang Prabu Rara/ tansah ingarih-arih//
Sariraga merasa sangat malu bila mengingat ia telah bercinta dengan Pangeran Adipati. Ia pun menangis. Sang raja dewi tak henti-henti melipurnya.
25. // yayi Dewi aja rujit ing wardaya/ satingkahing sang pêkik/ trang karsa manira/ wit sêjanya Dyan Arya/ ingsun den arah kêpati/ nanging lênggana/ reh durung têkeng jangji//
“Dinda Dewi, janganlah bersedih. Segala yang telah dilakukan oleh Raden Gandakusuma, semua adalah atas perintahku. Sebab, Raden Arya berkeinginan keras atas diriku. Namun, aku tak bisa karena belum tiba saatnya
26. // lalakone yayi Dewi jênêngingwang/ awit karsaning Widi/ gampang yen wus mongsa/ mêdhar gaibing cahya/ adrênging kurnel mrih jurit/ sira sun karya/wakil paguting jurit//
bagiku dinda Dewi, belum sampai suratan Tuhan atasku. Jika sudah saatnya, semua akan mudah bagi kita untuk membuka apa yang masih gaib bagi kita. Karena kerasnya kehendak sang kolonel untuk bertempur, kau kujadikan wakilku untuk bertemu di pertempuran.
27. // sira dhingin tan ewuh sun ingkang tuwa/ lêjar kang sinung wêling/ sang dyah Sariraga/ kendêl dennya karuna/ Nêrpaputra mesêm angling/ yayi jêr nyata/ sun wis oleh pêrmisi//
Kau dulu, nanti baru aku yang tua”. Seusai Dewi Sarirasa bersabda, Dewi Sariraga pun berhenti menangis. Sang putra mahkota berkata sambil tersenyum, “Dinda, benar apa yang dikatakan tadi, aku sudah beroleh izin.
28. // urdi saking Nonah Bêsar Batawiyah/ dyah Sariraga jiwit/ malerok mring garwa/ mesêm Sang Prabu Rara/ Radyan tyas marwata siwi/ karênggeng sumbaga/ ngesthening tyas kang mijil//o//
dari Nona Besar dari Betawi”. Dewi Sariraga melirik sambil mencubit kekasihnya. Sang raja dewi tersenyum. Raden Gandakusuma merasa sangat senang hatinya, terpancar dari raut wajahnya, sebagai gambaran apa yang dirasakan batinnya
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/12/dewi-sarirasa-membunuh-raja-dasaboja.html. Thanks!
Monday 19 December 2011

Gandakusuma Bercinta, Dewi Sarirasa Digoda Raja (Serat Gandakusuma-10)

 Oleh: Mas Kumitir
PUPUH XII
=== ASMARADANA ===
1. //o// Sarirasa sang rêtna di/ duk wrin kang rayi wus nendra/ gya tumrun saking jinêmngron/ alon denira akesah/ panggih Sang Rajaputra/ manis sabdanya sang ayu/ Radyan andika mring kamar//
Ketika melihat bahwa adiknya sudah terlelap, Sarirasa pun segera turun dari ranjang. Perlahan ia pergi menemui sang putra mahkota dan berkata padanya, “Raden, pergilah ke kamar.
2. // pun Sariraga wus guling/ ywa supe wêkas manira/ tingkah sabdane wulangon/ mesêm Dyan Gondakusuma/ esmu ngungun ing driya/ ingsun rasa nora tuhu/mas mirah udayanira//
Sariraga sudah tertidur. Jangan lupa dengan pesanku tentang tatacara berolah asmara. Raden Gandakusuma tersenyum. Dalam hati ia bingung. “Kurasa seharusnya tidak demikian wahai emas intanku.

3. // tan lyan sandika nglampahi/ na(67r)mung andika ywa kepyan/ lampahe pan asabdane/ masthi manirarsa-arsa/ kukume kalih tata/ sang rêtna mesêm amuwus/ Dyan jinongkongkên mring galba//
Namun, aku tetap akan mematuhi permintaanmu”. Sang dewi tersenyum seraya berkata, “Tapi, jangan kau lupakan segala perkataan, hukum, dan tatacaranya”. Sang raden pun segera didorong masuk.
4. // Sarirasa sang rêtna di/ jageni aneng kunjaran/ tansah prayitna ing tyase/ manawa tangi kang jaga/ utawa yen praptaa/ Sri Narendra Dasabahu/ yata Dyan Gondakusuma//
Sarirasa berjaga di depan penjara. Ia selalu waspada kalau-kalau petugas jaga terbangun atau Raja Dasabahu tiba-tiba datang. Alkisah, Raden Gandakusuma
5. // malêbêt mring jinêm wangi/ sêjweng sang dyah anendra/ maras-maras sênêng wonge/ gumyur kewran ing wardaya/ yenira mrih asmara/ alon inggah ireng kasur/ grêmêt-grêmêt tan saronta//
masuk ke peraduan. Sang dewi tengah tertidur. Dalam hati ia merasa cemas bercampur senang. Pikirannya diliputi kebingungan untuk mulai berolah asmara. Perlahan ia naik ke atas ranjang, merayap-rayap tak sabar.
6. // sang dyah kinêlonan ririh/ sarwi angon pangunjaling napas/ tumimpah wêntis keringe/ kasliring manumpang jaja/ prêmpu sumyaring driya/ nir byat bayaning sisiku/ sang rêtna tandya ngarasan//
Sang dewi didekapnya perlahan. Seraya menahan napas, ia menumpang (kaki) di paha kirinya dan (tangan) di dada. Ia semakin berdebar namun tak tahan lagi, diterjangnya segala resiko, sang dewi dicumbu,
7. // mangêsêp-êsêp panêpi/ kang asta antêng kitiran/ gumrayang-grayang tan leren/ rara gyat kang lagya manendra/ wantune putri kênya/ gumrutug trakap ing kalbu/ dadya karuna sasambat//
dikecupnya. Tangannya terus bergerak, menggerayangi tanpa henti. Sang dewi yang semula tertidur mendadak terkejut. Layaknya seorang putri yang masih perawan ia sangat ketakutan, ia pun menangis sambil meratap.
8. // adhuh mati sapa iki/ apa Prabu Dasaboja/ amendha warna kinaot/ angur ingsun patenana[/] mau rewang sun nendra/ ya Sarirasa bak ayu/ mêngko ana jalma priya//
“Aduh, mati aku! Siapakah ini? Apakah Prabu Dasaboja yang tengah berubah rupa? Lebih baik bunuhlah saja aku. Tadi sepertinya Kanda Dewi Sarirasa yang menjadi temanku tidur, sekarang ada seorang laki-laki”.
9. // Dyan Tambangraga nêbda ris/ yayi aja tambuh sira/ ingsun kadangmu yêktine[/] goningsun mindha priya/ sira sun wulang srah lulut/ ing besuk lamun akrama//
Raden Tambangraga berkata, “Wahai Dinda, janganlah kau berpura-pura tidak tahu. Sesungguhnya aku adalah saudaramu. Aku mengubah wujudku menjadi seorang laki-laki untuk mengajarimu bagaimana cara bercinta sebagai bekal jika kelak kau menikah.
10. // kaget duk rinubaseng sih/ dene gya mrih sukeng driya/ dyah Sariraga duk anon/ sabdanya sang mrih asmara/ asrêp raosing driya/ engêt yen kang bok pinunjul/ wiknya mimba saniskara//
Terkejut saat diajak bermain asmara, tetapi segera menimbulkan senang hati. Melihat perkataan sang pembuat asmara, Sariraga merasa sejuk hatinya. Ia teringat bahwa ayundanya merupakan seseorang yang sakti dan mampu berubah segala wujud.
11. // matur alon sarwi wiwrin/ lah bok sampun sapunika/ dene mawi pasinaon/ mêngkarag githok kawula/ kakang bok ge maliha/ Radyan mesêm sabdanya rum/ lah yayi sadhela êngkas//
Sambil masih ketakutan, Sariraga berkata pelan, “Ah, jangan sekarang. Dan lagi mengapa harus diberi pelajaran segala? Sampai meremang bulu kudukku. Kanda Dewi, sudahlah, kembalilah ke wujud semula”. Sang raden tersenyum dan berkata, “Wahai Dinda, sebentar lagi”.
12. // sang rêtna umatur ririh/ bok sampun alama-lama/ sakit awak ngong têmahe/ paeka samining driya/ wontên dadamêlira/ kenginga jajampi lêsu/ dene ta sami wanodya//
Sang dewi berkata pelan, “Janganlah terlalu lama. Badanku sakit semua. Ini seperti menipu perasaan kita dengan perbuatanmu karena kita sama-sama perempuan,
13. // tanpa wêkas ing pêrkawis/ lan tansah atêmahira/ sang mindha warna sabdane/ yayi ingsun bisa muja/ bêkakasing asmara/ nah angger kang mawang tengsu/ kiyadaning ing Badiman//
tiada akan ada akhir dari semua ini”. Sang penyamar bersabda, “Dinda, aku bisa menciptakan perangkat untuk bercinta. Untuk itu, wahai kasih yang bagai rembulan, mutiara (?) negara Badiman,
14. // kang asih ing kadang yêkti/ den tulus anut ing karsa/ tansah ingaras sang  sinom/ pinithing-pithing sang rêtna/ Radyan sajroning driya/ saya sru ing karsanipun/ sang dyah sangsaya trataban//
yang sungguh sayang pada saudara, sudahlah turuti saja kehendakku ini”. Sang dewi diciuminya, dijepitnya dengan paha. Raden (Gandakusuma) semakin bernafsu dalam (menuntaskan) kehendaknya. Sang dewi kian berdebar.
15. // tandya sang dyah ngolang-aling/ kang sarya juwêt ngandika/ priye kakang bokkarsane/ dene ta nera(nora?) mangkana/ yata sang mindha warna/ tan pêgat denira ngungrum/ dangu-dangu tan saronta//
Sang dewi berguncang-guncang menahan sakit seraya terus berucap, “Bagaimana maumu, Kanda Dewi? Mengapa begini?”. Namun Gandakusuma tak henti menyenggamainya. Lama-lama kian tak sabar,
16. // manêkakkên ingkang karsi/ sang rêtna dadya krepotan/ nulya srah jiwa ragane/ lêga galihnya sang mindha/ alon dennya ngandika/ adhuh mirah jiwaningsun/ jimat mundrining kang maca//
untuk mempercepat datangnya kehendaknya. Sang dewi menjadi kerepotan, dan akhirnya ia pun memasrahkan jiwa dan raganya. Gandakusuma merasa lega hatinya. Perlahan ia berkata, “Duhai permata jiwaku, jimatku yang paling kusayang,
17. // aja maras nimas yayi/ murdamu dhêsêl kewala/ sun arah sakwêtarane/ ngandika kusuma rara/ kang bok inggih cinoba/ yen sakit kawula mundur/ ajrih bok kalajêng pêjah//
jangan takut, Dinda. Susupkan kepalamu saja”. Berkatalah sang dewi, “Kanda Dewi cobalah saja. Bila sakit, aku mundur. Aku takut akan mati”.
18. // ngandika sang mindha warni/ ingsun kang nanggung Bêndara/ yen nganti kabanjur layon/ kusuma dadrah sakarsa/ tandya ingangkat sigra/ pinêtêkên kêng sumengrum/ anjola sarwi karuna//
Berkatalah sang penyamar, “Aku yang menanggung bila terus mati”. Sang dewi pun pasrah. Gandakusuma mengangkatnya, dimasukkannya ke dalam kemaluan (Sariraga). Sang dewi terkejut seraya menangis.
19. // kusuma gumêtêr anjrit/ pinithing mawantya-wantya/ dinamon ngusap wenine/ tansah ginunturan sabda/ dhuh yayiku Bêndara/ wis lumrahe dereng tahu/ yen wis lama-lama mangkya//
Sang dewi bergetar hebat badannya dan ia pun menjerit. Berkali-kali diapit pahanya, diusap rambutnya dan dihujani dengan perkataan, “Duhai Dinda, Tuanku. Maklumlah karena kau belum pernah. Bila sudah terbiasa kelak,
20. // mêdal saene mas yayi/ kusuma sumambung sabda/ mengo ngliring dhuh kakang bok/ wuwuse têka sêmbrana/ sênadyan den obahna/ kakang sampun sêrusêru/ dipun lon-lona kewala//
akan semakin baik, Dinda”. Sang dewi menjawab sambil menoleh, “Duhai Kanda Dewi, mengapa sembarangan sekali kau berkata. Jika kau ingin menggerakkan, jangan kencang-kencang, Kanda. Pelan-pelan saja”.
21. // ngandika sang pindha warni/ sun mongsa kadiya bocah/ ênggih sasêlot-sêlote/ pamura asmara brongta/ kalih tan paja muka/ ngênglêng panyiptaning kalbu/ rasa dwi dadi sajuga//
Berkatalah ia yang menyamar, “Aku tak mungkin bertindak seperti anak-anak”. Lama-kelamaan, menyatulah mereka dalam gulungan asmara. Terbenam dalam ekstase. Dua rasa telah menyatu.
22. // rekane kang sa(70v)mya uning/ unggah-unggah ing pratingkah/ ira yen kala patêmon/ mrih luhure kang wardaya/ nadyan kang darbe sastra/ jêr pyagung bancer misuwur/ patrap nglimbangi carita//
Demikianlah menurut mereka yang mengerti tentang bagaimana cara-cara bercinta. Demi keluhuran pikiran, dia yang mengarang cerita ini, seorang petinggi yang terpandang, ingin mengimbangi cerita.
23. // dugi dennya pulang rêsmi/ wau Sang Rajapinutra/ wus jinarweng niskaraneng/ mring sang rêtna Sariraga/ sareh ing tyas lêgawa/ sang dyah kamantyan sru ngungun/ wêkasan sukeng wardaya//
Telah tuntas mereka bersenggama. Sang putra mahkota telah diwejang segala hal yang harus dilakukannya dengan Dewi Sariraga. Hatinya lega. Sang dewi teramat sangat bingung, namun akhirnya merasa senang.
24. // kunêng kang mangun pudyeng sih/ kocap Sa[ng] Sri Dasaboja/ latri tan eca galihe/ miyarsa bênce myang têkak/ kolik tuhu sauran/ mijil saking jro kêdhatun/ prayitna amundhi gada//
Demikianlah mereka yang telah berolah asmara. Dikisahkan Sri Dasaboja malam itu merasa tak tenang perasaannya. Didengarnya bunyi burung puyuh jantan, tekak, dan kolik bersahutan. Ia pun keluar dari dalam istana sambil memanggul gada.
25. // papriksa wadya kang kêmit/ pan samya tilêm sadaya/ saya gumrêgêd driyane/ laju mring pupungkuran/ manjujug ing kunjaran/ sêdaya kêsaos turu/ yata sang dyah Sarirasa//
Diperiksanya seluruh prajurit yang tengah berjaga, semua tertidur. Perasaannya semakin gusar. Ia berjalan terus ke belakang dan berhenti di penjara. Semua petugas jaga tertidur. Dewi Sarirasa
26. // priksa yen Sang Nata prapti/ sampun prayitna ing driya/ sumêkan sinêngsêt age/ sinomira sinilak/ arsa pajar mring Radyan/ ewêt pan lagya pulang yun/ mênawi akarya cuwa//
melihat kehadiran sang raja. Ia pun bersiap-siap, mengetatkan kain penutup dada dan menyibakkan rambutnya. Ia hendak melapor pada Raden (Gandakusuma) namun diurungkan sebab khawatir membuat kecewa mereka yang tengah bercinta,
27. // dadya mung anjageni kori/ Prabu Dasabahu wikan/ yen ana jalmestri katon/ wus dinugyeng duratmaka/ pinaran sigra-sigra/ duk panggih lawan Sang Prabu/ lah sira wong wadon apa//
oleh karena itu ia tetap berjaga di depan pintu. Prabu Dasabahu yang melihat sosok seorang perempuan, segera mengira bahwa (perempuan itu) adalah seorang maling dan langsung dihampirinya. Ketika mereka telah bertemu, berkatalah Sang Prabu, “Perempuan apa kau?
28. // dene warnamu yu luwih/ lawan apa sêdyanira/ de mepet neng ku(71r)njarane/ ngandika dyah Sarirasa/ ya sun sadulurira/ kang sira gêyong puniku/ karsaningsun arsa dhustha//
Wajahmu demikian cantik. Apa maumu, mengapa berada di penjara?”. Dewi Sarirasa menjawab, “Aku adalah saudara orang yang kau tawan(?). Aku ingin mengambilnya,
29. // de sira niaya luwih/ wong tan gêlêm pinêksa(-1)/ manira yêkti tan aweh/ denedene yen Islama/ sira wong kapir baha/ Sri Narendra Dasabahu/ duk miyarsa sabdanira//
karena kau telah menganiayanya. Orang tak mau mengapa kau paksa? Apalagi kau bukan Islam, kau benar-benar orang kafir!”. Sri Baginda Dasabahu yang mendengar perkataan Sarirasa,
30. // cumêntheng andudut ati/ langkung kabyataning brongta/ dhasar kang warna kinaot/ kasuluh kênyaring songka/ gumêbyar pamulunya/ kongas kang gonda mrik arum/ ngungkuli dy ah Sariraga//
yang demikian nyaring menarik hati malah menjadi jatuh cinta berat karena paras  sang dewi yang sangat cantik ditingkahi sinar bintang membuatnya kian cemerlang ditambah pula aroma wangi (tubuhnya) benar-benar melebihi Dewi Sariraga.
31. // kadya ginoyang kang galih/ lir linarut mu[r]kanira/ kang gada tandya sineleh/ sabdanya esmu ngrêrêpa/ yayi geningsun basa/ den wêca sapa aranmu/ lan pêrnah sadulur apa//
Hatinya bagai digoyahkan, kemarahannya sirna. Gada yang sedari tadi dipanggul, diturunkannya. Ia pun berkata penuh harap, “Wahai Dinda, sebagai sopan santunku, beritahukanlah siapa namamu dan bagaimana hubunganmu,
32. // lan Sariraga Sang Dewi/ yen marêngi karsanira/ datan susah sira colong/ mas mirah sadulurira/ pundhutên bae lila/ nanging sira ta wong ayu/ dalêma Kondhabuwana//
dengan Dewi Sariraga? Bila memang kehendakmu, tak usah kau culik wahai intan permata. Ambillah saja, aku rela. Tapi menetaplah kau di Kandhabuwana.
33. // mêngkonana jroning puri/ pun kakang langkung asuka/ mring andika mirahingong/ suka dadya palawija/ bêgondhal sanajana/ sokur sira arsa ngaku/ mring rakamu Dasaboja//
Berdiamlah di dalam istana, Kanda sangat suka padamu. Aku rela menjadi abdi palawija dan begundal sekalipun. Syukur jika kau mau mengaku Dasaboja sebagai suamimu.
34. // lah ta bok iya wong kuning/ cacad apa Dasaboja/ tur dhasar ratu agêdhe/ tur dhasar sugih bondha(-1)/ gêdhong ingsun patangpuluh(a)/ kabeh kêbak sêmat êmas(u)//
Terimalah wahai cantik. Lagipula kurang apa Dasaboja? Raja besar dan kaya harta benda. Bangunan milikku berjumlah empatpuluh, semua penuh dengan uang dan emas.
35. // seje gêdhong sun sawiji/ kantor gêdhe tur banjêngan/ isi rispis sundhul molo/ aku nimas lamun sira/ wus aneng prajeng garba/ tan nêja ingsun ajaku(?)/ kabeh ya wus pasrahira//
Ada lagi sebuah bangunan milikku. Sebuah kantor besar berderet berisi uang bertumpuk hingga mencapai bagian atas atap. Aku janji, jika kau sudah berdiam di dalam istana, tak lagi aku menginginkan itu semua. Segalanya kuserahkan padamu.
36. // ngarah apa wong adandhing/ besuk sira lamun arsa/ mêng-amêngan dhuwit akeh/ najan dadiya sreyalan/ mêsthi boya acuwa/ ngrangkêpa pisan wong ayu/ adol antên mas-êmasan//
Apa yang kau inginkan, manis. Bila memang kau mau bersenang-senang, ada banyak uang tersedia. Kau pasti tak akan kecewa, apalagi jika ingin menjual emas-emas”.
37. // sang rêtna sarêng miyarsi/ sabdanya Sri Dasaboja/ langkung runtik ing abatos/ nata saprang(?) arsa nyêlak/ sang rêtna aglis mingkar/ sangsaya srudukanipun/ nabda tumuding kang asta//
Sang dewi marah dalam hatinya mendengar sabda Sri Dasaboja. Dasaboja ingin mendekat, sang dewi segera menghindar dengan kemarahan yang kian memuncak. Ia pun berkata marah sambil menuding-nuding dengan jarinya,
38. // nora ta lah lanat kapir/ ngunine sawiyah-wiyah/ sêkêthi mokal yêktine/ ingsun dhêmêna mring sira/ rupamu kaya buta/ dhasar wus sinêdyeng kayun/ arsa mocok dhasing Raja//
“Tidak akan, kafir! Kau berkata seenakmu, seratusribu kalipun kau bicara tak akan aku tertarik denganmu! Wajahmu seperti raksasa! Memang sudah menjadi niatku untuk memenggal kepalamu!
39. // aja tambuh ing ajurit/ aran sun dyah Sarirasa/ Sirolah kadhaton ingong/ kusuma yu Sariraga/ dudu sanak myang kadang/ nanging sun labuhi lampus/ tan mundur ngêpruk ing sira//o//
Jangan kau tak tahu jika menjadi lawanku, namaku Sarirasa. Aku beristana di Sirullah. Sariraga bukan kerabat dan bukan pula saudaraku, tapi akan kubela sampai mati! Aku tak akan berhenti memukulmu (menyerangmu)”.
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/12/gandakusuma-bercinta-dewi-sarirasa.html. Thanks!
Thursday 8 December 2011

Digoda Dewi Wegagar Rindu Dewi Sarirasa (Serat Gandakusuma-9)

Oleh: Mas Kumitir
PUPUH XI
=== PANGKUR ===
1. //o// Yata kang gonda wus sirna/ nulya wontên ditya kakalih prapti/ neng ngarsanira sang bagus/ aran pun Mamangdarba/ kang satunggal Mamangmurka wastanipun/ gagalak jatha agimbal/ reyap-reyap gigilani//
Alkisah, bau harum telah lenyap. Bersama dengan hilangnya bau harum itu, muncullah dua raksasa di hadapan sang pemuda tampan. Kedua raksasa itu bernama Mamangdarba dan Mamangmurka. Rambut mereka gimbal, tampak seram sekaligus menjijikkan.
2. // praptanya ngrik gora godha/ ngampar kisma nautnyaku(?) anjungkir/ gya nubruk sang Rajasunu/ kaasta siji sowang/ kinakêmah Dyan Gondakêsuma pêngkuh/ tan gigrik wulu salêmbar/ ingkang kacipta ing galih//
Kedua raksasa itu datang dengan bersuara besar dan bertingkah menakutkan. Menyambar ke tanah dan kemudian berjungkir lalu menubruk sang putra mahkota. Raden Gandakusuma dikunyah kemudian dimuntahkan kembali. Namun Raden Gandakusuma tetap bertahan. Tak takut sedikitpun. Dalam hati hanya satu yang dipikirkannya,
3. // amung sang dyah Sarirasa/ sabdanira angger kang sawang silah/ mring ngêndi paranipun(-1)/ gandane wus tan ana/ iki ana ditya nubruk marang ingsun/ wuwuha buta salêksa/ yêkti ingsun tan gumingsir//
tak lain Dewi Sarirasa. Ia pun berkata, “Duhai kasih, kemanakah kau pergi? Mengapa harummu tak lagi tercium? Sekarang ini diriku diterjang oleh raksasa. Meski ada sepuluhribu raksasa lagi menyerangku, aku tak akan lari.
4. // yen durung pamor asmara/ mas mirahe kumalaning jaladri/ suka dadi dhêgmunamun/ nulya sêparanira/ yata ingkang yêksa sirna kalihipun/ gya wontên wanodya prapta/ sajuga ingkang wawangi//
Aku akan tetap di sini sampai aku dapat memuaskan asmaraku padamu, emas intan permata samudra. Aku rela menjadi ombak getar hawa yang dekat dengan tanah yang kepanasan, kemanapun kau pergi”. Tiba-tiba hilanglah kedua raksasa dan muncul seorang perempuan yang bernama,
5. // sang rêtna Dewi Wêgagar/ warna endah gandha pasêmon lantip/ nging sabda kapara ngayun/ sarêng …………. ngujiwat/ masang ulat liring galak dhasar bêsus/ sumêndhe sabda lir kilang/ heh lae Pangran Dipati//
Dewi Wegagar. Ia sangat cantik dan beraroma tubuh harum. Wajahnya menyiratkan ketajaman pikirannya. Ia melirik, memasang ekspresi galak melalui lirikan matanya dengan lihai. Ia pun berkata manis, “Wahai, Pangeran Adipati.

6. // hamba wlas mring Jêng Panduka/ kamibrongta tan kêpadhaning kapti/ anganti wong datan purun/ kusuma Sarirasa/ (60v)yen sêmbada ulun ngladosi sakayun/ kawula mongsa kantuna/ lan Sarirasa Pramesthi//
Sesugguhnya hamba merasa iba melihat keadaan Paduka. Tergila-gila karena cinta yang tak berbalas, menantikan orang yang tak menginginkanmu, Sarirasa. Jika memang Paduka mau, perkenankan aku melayani semua kehendakmu. Tak mungkin aku kalah dibandingkan dengan Ratu Dewi Sarirasa”.
7. // Rajaputra tan nglagewa/ dyah Wêgagar mesêm mawinor dêmling/ dhasar angkuh tuwaningsun/ sinaran nora nyapa/ datan ngliring nora nyapa nora  sêgu/kaya kurnel adhedhêgan/ angkuhe kêpati-pati//
Sang putra mahkota terlihat tidak memperdulikan kehadiran Dewi Wegagar. Dewi Wegagar pun tersenyum sambil berkata lantang, “Dasar, sombong sekali tuanku ini. Kusapa tak sedikitpun ia membalas, apalagi melirik padaku. Seperti seorang kolonel yang didekati untuk sebuah maksud, keangkuhannya tak ada tanding”.
8. // sang dyah kaku manahira/ Radyan Putra mêngkuh datan kakimir/ manglendhot mring sang binagus/ bunggun-bunggun kang asta/ Radyan Gondakusuma sêbdanya rum(-1)/ sira anêja punapa/ yêkti sun nora nglanggati//
Sang dewi merasa segan karena sang putra mahkota tiada bereaksi sedikitpun. Ia pun mulai menyandarkan dirinya penuh manja pada Gandakusuma sambil tangannya meraba-raba. Raden Gandakusuma berkata, “Apapun yang kau kehendaki, sesungguhnya aku tak akan meladenimu.
9. // wuwuha sakêthi kênya/ ingkang endah ingsun datan kagimir/ liyane maju janingsun/ bak ayu Sarirasa/ dyah Wêgagar pêgêl raosireng kalbu/ kang godha malah kagodha/ wus sirna sang kusuma di//
Meski ada seratusribu gadis yang cantik rupawan, tak akan aku tergoda selain dengan pujaanku, Kanda Dewi Sarirasa”. Dewi Wegagar merasa putus asa. Yang menggoda malah menjadi tergoda sendiri. Ia pun sirna dari hadapan (Gandakusuma).
10. // sigra sang dyah Sarirasa/ marêpêki dhatêng Sang Narpasiwi/ kêlangkung wêlas andulu/ matêg montra pamawas/ ing asmara mrih sirêp ing brangtanipun/ dhatêng ing sariranira/ sarwi ngatingal Sang Dewi//
Dewi Sarirasa segera mendekati sang putra mahkota. Ia sangat kasihan melihat keadaan (Gandakusuma). Ia pun membaca mantra untuk meredakan gelora asmara Gandakusuma terhadap dirinya, sambil memperlihatkan diri.
11. // Rahadyan Gondakusuma/ duk katingal sang dyah prapta ing ngarsi/ lir pinêpês karsanipun/ engêt maos istipar/ kang kaetang mung trêsnaning mring sang ayu/ dera tulung kawlas arsa/ alon sabdanira manis//
Ketika Raden Gandakusuma melihat kedatangan sang dewi dihadapannya, ia merasa bagai diredakan badai dalam hatinya. Ia pun segera sadar dan membaca istighfar. Yang masih tertinggal kini hanyalah rasa kasihnya pada sang dewi. Ia pun berkata pelan,
12. // nah angger dika na prapta/ kaniaya marang ing awak mami/ meh lena pinangan diyu/ yen lêpat mati ngarang/ mung andika kang bok têlênging kalbu/ malih ana estri prapta/ dyah Wêgagar kang wêwangi//
“Duhai kasih akhirnya kau datang. Tega benar kau pada diriku. Hampir saja aku mati dimangsa oleh raksasa. Hanya dirimu Kanda Dewi yang menjadi pemikiranku. Selanjutnya ada seorang gadis datang mengaku bernama Wegagar.
13. // mrih lipur brongta kawula/ nanging angger dasih nora gumingsir/ mung andika kang kaetung/ kumanthil sir kasmaya/ dene ika ing nala dereng lumuntur/ nimbangi tyas hamba brongta/ kawula tansah ing kapti//
Ia datang untuk melipur derita cintaku. Namun, percayalah kasih, tak sedikitpun aku tergoda. Hanya dirimulah yang menjadi pujaanku. Meski hingga kini belum tergugah pernah hatimu untuk menyambut cinta dariku, aku tetap akan setia.
14. // tan nêdya sulayeng karsa/ mung aweta amawang(?) andika Gusti/ ing awal myang akiripun/ tulusa lengket kamrat/ nêdya nyadur ing sih andika wong ayu/ kênaa sun arsa-arsa/ ing têmbe luntura kang sih//
Aku tak akan ingkar. Hanya semoga kita bisa terus bersama, dari awal hingga akhir terus bersama tak terpisahkan. Dan, perkenankan aku berharap, semoga ada saat akhirnya kelak kau bisa mencintaiku.
15. // ing mangke darah manira/ sarehira kang bok purun lumiring/ sang dyah angandika arum/ yayi bênêr karsanta/ sun tutulung ing lena tumêkeng lampus/ tan lyan mung mrih saudaran/ ing awal tumêkeng akir//
Saat ini izinkan aku untuk mengikutimu kemanapun kau ingin pergi, Kanda Dewi”. Sang dewi menjawab pelan, “Dinda, semoga semua yang kau katakan kali ini benar adanya. Aku menolongmu hidup kembali dari kematian, tak lain hanya mengharap persaudaraan abadi, di awal hingga akhir.
16. // dene luntur sih manira/ dêrma bae atas karsane Widi/ duk myarsa Jêng Rajasunu/ ing tyas marwata suta/ sang kusuma malih angandika arum/ yen sirarsa nuli krama/ kêpengin asmareng estri//
Sedangkan, (tentang saat kelak) aku (bisa) mencintaimu, mari kita serahkan saja pada kehendak Tuhan”. Sang putra mahkota sangat gembira hatinya (mendengar perkataan sang dewi). Sang dewi kemudian berkata lagi, “Jika kau ingin segera menikah dan merasakan asmara pada perempuan,
17. // ulun darbe pêrsanakan/ putri endah tur atmajeng narpati/ Raja Bahdiman kang sunu/ prajane ing Badiman/ wus akrama nanging dereng atut-atut/ ngunidennya palakrama/ kapêksa jrih ing sudarmi//
aku memiliki seorang kerabat, seorang putri yang sangat cantik dan merupakan anak dari seorang raja bernama Raja Bahdiman dari negara Badiman. Ia sudah menikah, tapi belum juga bisa rukun, karena pernikahannya dahulu (dilatar belakangi oleh) keterpaksaan karena takut pada ayahnya.
18. // dhaup Prabu Dasaboja/ ratu kopar nagrinya Kondhabumi/ purwane sang dyah kacakup/ ramanya kasor ing prang/ narendra ing Kondhabumi(u) (-4)// (-2)
Ia bersuamikan Prabu Dasaboja, seorang raja kafir dari negara Kandhabumi. Dahulu, ia berhasil menikah dengan sang putri karena ayah sang putri ia kalahkan dalam sebuah peperangan. Raja Kandhabumi,
19. // gêng gagah dêdêg gung sarat/ kalih atus êgas lan pitung desi/ luhurnya Sri (62v)Dasabahu/ ya sêkti mondraguna/ ing sêmangke Sariraga sang rêtna yu/ tansah kinunjara waja/ aneng nagri Kondhabumi//
bertubuh besar, gagah, dan tegap. Tingginya mencapai duaratus meter dan tujuh desi(meter). Sri Dasabahu juga seseorang yang sangat sakti. Saat ini Dewi Sariraga tengah berada di dalam sebuah penjara berterali baja di negara Kandhabumi.
20. // de sangêt lênggananira/ angladeni marang Sri Narapati/ pinrih lunture sihipun/ nging sang dyah lalu pêjah/ tansah musthi ptrêm24 ing sadinanipun/ yen angantya rinodaa/ mêsthi sang dyah tuwêg ragi//
Ia ditawan karena teramat enggan meladeni sang raja. Sang dewi lebih memilih mati. Setiap saat ia telah siaga dengan keris kecil terhunus, jika ia dipaksa tentunya ia akan membunuh dirinya sendiri.
21. // niku yayi Tambangraga/ aprayoga lamun kinarya rabi/ manira sanggup mandung(-1)/ najan kawênangana/ Dasaboja sun tan ulap tandhing pupuh/  mesêm Dyan Gondakusuma/ sarwi sabdanira manis//
Dialah, dinda Tambangraga, yang pantas kau jadikan istri hanya jika kau  sanggup merampasnya. Meski seandainya nanti Dasaboja tahu, aku tak akan takut untuk menandinginya”. Raden Gandakusuma tersenyum seraya berkata lembut,
22. // kawula sumanggeng karsa/ sampun ingkang tinuduhkên mrih bêcik/ najan têkeng lara lampus/ manira tan suminggah/ namung ngungun têka dadak luruluru/ tur manrang bayaning kopar/ yen sisip tan wurung jurit//
“Aku menyerahkan segala apapun yang menjadi kehendakmu. Jangankan ditunjuk untuk sesuatu yang baik bagiku, meski sampai sakit dan mati sekalipun aku tak akan menolak. Hanya saja aku bingung, untuk apa kita sampai mencari-cari dengan resiko menghadapi negara kafir? Bila kita salah bertindak, bukan sesuatu yang tidak mungkin akan terjadi perang.
23. // ewa samantên sumongga/ ulun nrima yen namung dadya warnin/ reh sanes estrining kalbu/ ing tyas dereng narima/ lamun dede Nonah sing rat pêni agung/ lidêr saking Bahrulkayat/ kang wêgig nguripkên pati//
Namun, bagaimanapun aku hanya menurut saja. Aku menerima jika hanya untuk sementara, karena ia bukanlah perempuan yang ada dalam hatiku. Hanya nonalah, bintang dari Bahrulkayat yang telah menghidupkan aku dari kematian”.
24. // mesêm sang dyah Sarirasa/ sêbdanya rum bosên kang para pikir/ lah dawêg samya lumaku/ dhatêng Kondhabuwana/ mêdal jumantara dimen gêlêlis rawuh(+1)/ andika gagondhelan(-1)/ den kêncêng mring udhêt mami//
Dewi Sarirasa tersenyum dan berkata, “Sudahlah, aku bosan dengan kata-katamu. Mari kita mulai berangkat ke Kandhabuwana. Agar cepat sampai, kita akan melalui jalur udara. Kau berpeganganlah erat pada sabukku.
25. // ngong wangêni salandheyan/ aja kongsi cêlak kêlawan mami/ lan têrêmna netranipun/ dêrapon aywa maras/ Rajaputra sakarsa(63r)ne dyah miturut/ gya cêpêngan udhêtira/ sang rêtna mêsat wiyadi//
Kubatasi jarak kita sepanjang satu tombak, jangan terlalu dekat denganku dan pejamkan matamu agar kau tidak merasa takut. Sang putra mahkota mengiyakan perkataan sang dewi. Ia pun segera memegangi sabuk sang dewi, dan melesatlah mereka ke angkasa.
26. // cumlorot lir pracalita/ Rajaputra esmu maras ing galih/ dhasar kabyataning wuyung/ ngikal udhêt anyêlak/ kiring kêdhik gayuh pocongnya sang ayu/ kagetSang Prabu Wanodya/ sabdanira esmu runtik//
Mereka terbang bagai kilat menyambar. Sang putra mahkota takut dalam hatinya, tapi dasar ia tak bisa menahan hasrat cintanya, ia pun sengaja memelintir sabuk hingga ia berada di sebelah kiri dan menyentuh pantat sang dewi. Sang Raja Dewi terkejut dan berkata gusar,
27. // lah ta iki arêp apa/ garêmêtan enggal wêwêkas mami/ sun tibakna kisma ajur/Radyan mangsuli sabda/ nah ing angger sawêk maras atiningsun/ bilih pêdhot wastranira/ ywa têbih nyandhak Sang Dewi//
“Mau apa lagi, kau? Gerayang-gerayang. Tadi sudah kukatakan peraturanku. Awas saja, kalau kau berani, kujatuhkan kau ke bawah sampai hancur!”. Raden menjawab, “Aku takut kainmu robek. Karena itu aku memegangmu, Sang Dewi”.
28. // mesêm sang dyah Sarirasa/ dene ngilang-ngalangakên kasêktin/ ginendholan wong sewu(-1)/ yêkti mongsa pêdhota/ lah ta mara têbiha sira wong bagus/ marasmarase kang manah/ manawa anggêpok wêntis//
Sang Dewi Sarirasa tersenyum. “Remeh sekali kau memandang kesaktianku. Meski diganduli seribu orangpun tak akan mungkin ia robek. Sudahlah, menjauhlah kau tampan”. Sang dewi merasa khawatir jika Gandakusuma menyentuh pahanya.
29. // Rahadyan Gondakusuma/ tan lênggana wangsul pêrnahnya malih(-1)/ yata tindaknya sang ayu/ wus ngungkuli sêma[na] (-1)/ nagri Kondhabuwana sigra kaniyup/ anjujug pêrnah kunjaran/ aneng pungkurane puri//
Raden Gandakusuma menurut dan kembali ketempatnya semula. Alkisah, mereka telah berada di atas negara Kandhabuwana. Segeralah mereka mendarat di penjara yang terletak di belakang istana.
30. // nglingkên putra ing Badiman/ kang kaswarsa aneng kunjara wêsi/ laminya wus tigang tengsu/ tanpa dhahar myang nendra/ anglêntrih sayembah jwala manglayung(-1)/ kadya prada sinêmpal/ sangsaya anggawe brangti//
Diceritakanlah Putri Badiman yang menderita di balik terali penjara selama tiga bulan, tanpa makan dan tidur. Keadaannya sangat lemah, cahayanya pun redup bagai prada diserkah, kian membuat gila asmara.
31. // sing sangêt jrih atini(64v)ra/ sru nira jrih Nata ing Kondhabumi/ yêkti pinilaur lampus/ yen ngantya cinêngkraman/ siyang ratri tansah karuna sang ayu/ kusuma yu Sariraga/ mêntas supêna ing latri//
Hatinya demikian takut pada Raja Kandhabumi. Ia lebih memilih untuk mati jika sampai ia disentuh. Siang dan malam ia hanya menangis. Alkisah, tadi malam, Dewi Sariraga baru saja bermimpi.
32. // lamine lagya punika/ angsal nendra supênanya Sang Dewi/ katingal laluhuripun/ ambubrah ing kunjaran/ sawêdalnya sing kunjaran sang dyah ayu/ pinulêt ing sarpa wêlang/ sakwungonira aguling//
Kejadiannya belumlah lama. Baru kali ini sang dewi tertidur dan bermimpi. Dalam mimpinya ia melihat leluhurnya merusak penjara. Setelah ia bebas dari penjara, ia dibelit oleh seekor ular belang. Saat ia bangun dari tidurnya,
33. // asrêp raosing wardaya/ ugi wontên pitulunge Ywang Widi/ ngênglêng kalpikaning kalbu/ dene lamate sarpa/ kaya-kaya sang dyah ing grahitanipun/ tansah karuna sasambat/ ing rena yayah Sang Aji//
ia merasa dingin dalam pikirannya. Dalam hati ia berpikir ada juga pertolongan dari Tuhan. Ia heran, mengapa wujudnya seperti ular. Setelah tersadar, sang dewi menangis kembali. Dalam hati ia menangis mengeluh (memanggil nama) ayah dan ibunya, raja (dan ratu),
34. // tuwin mitra sang dyah rêtna/ Prabuning dyah Sarirasa Pramesthi/ pêgat-pêgat sambatipun/ kakang bok Sarirasa/ apa ora supêna engêt maringsun/ arine nêmahi papa/ kakang bok tulunga mami//
serta sahabatnya Sang Ratu Dewi Sarirasa. Dalam tangis terputus-putus ratapnya, “Wahai Kanda Dewi Sarirasa, apakah tak pernah kau bermimpi ingat pada diriku? Aku sangat menderita. Kanda Dewi, tolonglah aku”.
35. // yata sang dyah Sarirasa/ lawan Rajaputra Banjarngalim(-1)/ pan wus dangu rawuhipun/ aneng jawi kunjaran/ tansah ngintip saklangkung nglês galihipun/ myarsa sambatipun sang dyah/ Sarirasa manêbda ris//
Dewi Sarirasa dan putra mahkota Bandaralim telah cukup lama tiba di luar penjara dan mengintip keadaan di dalam. Hati mereka merasa iba mendengar ratap tangis Dewi Sariraga. Dewi Sarirasa berkata pelan,
36. // lah ta Pangeran Dipati/ kadiparan punika ari mami/ yogya dadi uswadeng kung/ sênêng lan botênira/ Rajaputra mesêm sabdanira arum/ tan dar(65r)be tur kalih tiga/ ngong lampahi dadi warnin//
“Duhai Pangeran Adipati, bagaimana? Itu adalah adikku, sebaiknya dialah yang kau jadikan penawar cintamu, tertarik maupun tidak”. Putra mahkota tersenyum seraya bersabda, “Aku tak ingin menyampaikan kedua dan ketiga kali, hanya saja ini kujalankan untuk sementara.
37. // sêjatine dereng lêga/ lamun dereng pamor sih lan idêlir/ komasaris mondra laut/ sang rêtna jiwita rumya(+1)/ mesêm nabda jêleh ujare wong nguthuh/ Radyan sampun binisikan/ pratingkah ngrurahing rêsmi//
Sesungguhnya belumlah lega hatiku jika aku belum berpadu cinta dengan tuanku komisaris lautan”. Sang dewi berkata seraya tersenyum, “Ah, bosan benar mendengar ocehan orang yang tak tahu malu”. Sang Raden telah dibisikinya tentang bagaimana caranya berolah asmara.
38. // nulya kinen mire Radyan/ sang dyah Sariraga kagyat miyarsi/ nabdeng wong imbal pamuwus/ alon ing sabdanira/ lah ta sapa kang aneng jaba puniku/ apa Prabu Dasaboja/ age patenana mami//
Raden (Gandakusuma) diperintah untuk menyingkir. Dewi Sariraga terkejut mendengar ada orang bercakap-cakap di luar. Pelan ia berkata, “Siapakah yang ada di luar itu? Apakah kau Prabu Dasaboja? Bila benar, maka segeralah kau bunuh aku!
39. // aja tansah nganiaya/ sang dyah Sarirasa nêbyesmu26 tangis/ adhuh yayi kadangingsun/ ywa sira nyalah nyana/ iya ingsun Sarirasa sadulurmu/ arsa ngudhari kaswarsa/ dyah Sariraga sarêng wrin//
Jangan kau aniaya diriku!”. Dewi Sarirasa bersabda sambil agak menangis, dan ia berkata, “Duhai Dinda saudaraku. Janganlah kau salah duga, aku Sarirasa saudaramu. Aku datang untuk melepaskan dukamu”. Ketika Sariraga mendengar
40. // yen kang bok Sang Prabu Kênya/ saya asru nênggih [de]nira nangis(-1)/ kakang bok tan nyana ulun/ Panduka ingkang prapta/ meh tan uning arinta aderah lampus/ suwawi kang bok den enggal/ wêngakna kang gêdhong wêsi//
bahwa yang datang adalah ayundanya Sang Prabu Kenya, tangisnya semakin menjadi. “Kanda Dewi, aku sama sekali tak menyangka Padukalah yang datang, hampir saja (jika) tak tahu, adikmu ini nekad mati. Mari Kanda Dewi, segeralah buka bangunan besi ini!
41. // nuli hamba inggatêna/ saking ngriki tan sotah ulun ningali(+1)/ dhumatêng pun Dasabahu/ kusuma Sarirasa/ yayi iya den rereh sareh reningsun/ aja ta sumêlang driya/ yata Sri Narendra Putri//
Bawalah aku pergi dari sini. Aku sudah tak tahan lagi melihat Dasabahu!”. Sarirasa menjawab, “Baiklah, Dinda. Bersabarlah kau adikku. Jangan takut”. Sri Ratu pun.
42. // amêsu kang puja montra/ sarya ngusap wau kang ponang kunci/ gya mênga  kang ponang pintu/ sang rêtna Sarirasa/ amêrpêki kang rayi sigra rinangkul/ tan pisah ulêt-ulêtan/ pêngkul pinêngkus sang kalih//
segera membaca mantra sambil mengusap kunci hingga terbukalah pintunya. Segera Sang Dewi Sarirasa menghampiri adiknya dan memeluknya, lama mereka saling rangkul bagai tak lagi bisa dipisahkan.
43. // dhasar sami onêngira/ waspanya drês wau risang kakalih/ ketang trêsnanireng kalbu/ kusuma Sarirasa/ luhira drês sambatira amlas ayun/ kang bok dene ngantos lama/ arine tan den tuweni//
Mereka berdua sama-sama dilibat kerinduan. Airmata mengalir deras. Demikianlah keadaan keduanya karena cinta mereka dalam kalbu. Dewi Sariraga bercucuran airmata dan mengeluh, “Duhai Kanda Dewi, mengapa lama sekali tak kau jenguk adikmu?
44. // kirang kêdhik meh palastra/ lah suwawi minggat mumpung awêngi/ bilih wrin pun Dasabahu/ sang rêtna Sarirasa/ sabdanya rum aja sumêlang reningsun/ najan Dasabahu prapta/ sun tan ulap tandhing jurit//
Hampir saja aku mati. Marilah Kanda Dewi kita pergi selagi masih malam agar tak ketahuan Dasabahu”. Dewi Sarirasa berkata, “Kau jangan khawatir adikku, meski Dasabahu datang kemari, aku tak takut sedikitpun untuk menandinginya.
45. // manira bangêt karipan/ lawan bangêt onêng mring sira yayi/ lah ta payo padha turu/ aneng ing pasareyan/ sang dyah Sariraga sumarah ing kayun/ gya minggah ing pagulingan kocap jroning gêdhong wêsi//
Aku sangat mengantuk dan sangat rindu padamu, Dinda. Mari kita tidur dahulu. Dewi Sariraga pasrah. Merekapun tidur di ranjang. Di dalam penjara besi,
46. // wontên papajanganira/ sang dyah kalih eca denira guling/ Sariraga kusuma yu/ kêpati dennya nendra/ dhasar arip sirna sumêlanging kalbu/ mring kang bok langkung pêrcaya/ kênya tan dibyasmaradi//o//
di ranjang itu, kedua dewi lelap tertidur. Sariraga pulas sekali tidurnya. Hal itu disebabkan karena memang ia sangat letih dan kecemasannya telah hilang karena ia sangat menaruh kepercayaan pada ayundanya. (Sariraga) sungguh seorang gadis yang masih hijau dalam asmara.
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/12/digoda-dewi-wegagar-rindu-dewi-sarirasa.html. Thanks!
Friday 2 December 2011

Gandakusuma Tergila-gila Dengan Dewi Sarirasa (Serat gandakusuma-8)

Oleh: Mas Kumitir
PUPUH X
=== KINANTHI ===
1. //o// Yen nêjaa purun-purun/ gumampil angumbar budi/ yen dede karsa andika/ sinambêra ing bok iyik/ sinarapa anggang-anggang/ sêmana Sang Prabu Dewi//
“Jika sampai aku memperturutkan hawa nafsuku tanpa ada perkenanmu, semoga aku tersambar (?) dan dihina, (serta) dimangsa oleh laba-laba”. Prabu Dewi,
2. // saya kabyataning wuyung/ nanging sru sabiling galih/ wau dhatêng yayah rena/ miwah dhumatêng kang rayi/ suwe wit kalimput ing tyas/ brongta mring Sang Prabu Dewi//
kian iba hatinya. Namun, ia menahan perasaannya. (Raden Gandakusuma) yang semula teringat akan ayah ibu dan adiknya, tertutup oleh ketertarikannya pada Sang Prabu Dewi.
3. // dhasar(?) mêmpêng wancenipun/ manggih wanodya linuwih/ kapalang rungsiting tindak/ tansah ngangkah-angkah galih/ namun ing tyas parisabda/ ing prana nora nyanani//
“Memang sudah waktunya, aku bertemu seorang perempuan yang sangat cantik”. Tetapi terhalang oleh kerumitan tindak yang harus ditaati meski hasrat menggebu, semuanya harus disamarkan.

4. // ririh majêng dennya lungguh/ kathah kang kinarya sandi/ antawis sapanggayuhan/ Radyan minta ganten wangi/ sang rêtna datan nglagewa/ kang ganten wus den ulungi//
Perlahan ia memajukan posisi duduknya. Segala maksud hati disamarkan. Tak berapa lama, sang raden meminta sirih wangi. Sang putri tidak keberatan, sirih pun diberikan.
5. // saya bantahan ing kalbu/ wau Pangeran Dipati/ astanya sang dyah cinandhak/ rajah den iling-ilingi/ dangu-dangu gayuh madya/ mangrangsang dyah tangkis weni//
Hati sang Pangeran Adipati semakin meronta. Tangan sang putri diraihnya. Telapak tangannya diamati dengan seksama. Lama-kelamaan ia mulai berani menggerakkan tangannya menyentuh bagian tengah. Sang putri menangkisnya.
6. // gya mêjang astaning kakung/ sarya jumênêng sang Dewi/ prodong-prodong nulya kesah/ sabdanira esmu runtik/ lah iku tingkah wong apa/ ujare kadang sayêkti//
Digebahnya tangan Gandakusuma. Sambil berdiri, bergegas sang dewi pergi. Dengan marah ia berkata, “Tingkah orang macam apa ini?! Katamu tadi saudara sejati!
7. // lah kariya wong bêlubut/ ingsun mulih dhasar tasik/ sang rêtna agya lumampah/ sang Rajaputra nututi/ esmu gêgêtun ing driya/ mênggah-mênggah nahên brangti//
Sudahlah! Tinggallah kau orang tak tahu malu! Aku akan kembali ke dasar samudra!”. Sang putri pun segera berjalan. Sang putra raja mengikuti dari belakang dengan perasaan menyesal, tersengal-sengal menahan gelegak asmaranya.
8. // ngasih-asih sabdanya rum/ nah angger kang sawang sasi/ den agêng ing pangaksama/ wit kalajuk tindaking dasih(+1)/ kalamun malih-maliha/ suka ruji(56v)tên lir sari(?)//
Dengan mengiba ia berkata halus, “Duhai, sayang bagai rembulan. Ampunilah aku atas kekurangajaran tindakanku. Jika terjadi lagi seperti ini, aku rela dihancurleburkan.
9. // sun labêta mirahingsun/ tulusa ……………… ing kaswasih/ yen andika tulus mukswa/ yêkti ngong nêmahi lalis/ sang dyah esmu wlas ing driya/ kendêl denira lumaris//
Aku rela berkorban untukmu, permataku. Jika Paduka benar-benar pergi, matilah aku”. Sang putri merasa trenyuh dalam hatinya. Ia pun menghentikan langkahnya.
10. // manoleh sang kusuma yu/ sarêng paguting pangeksi/ sang kalih tan sajaduka(?)/ sang dyah angandika manis/ lah iya Gondakusuma/ aja cidreng denira ngling//
Sang putri menoleh. Saat pandangan mereka beradu, keduanya pun cair. Sang putri berkata pelan, “Baiklah, Gandakusuma. Tapi, jangan lagi kau ingkari janjimu.
11. // kasakêna wakingsun(-1)/ durung kacêtha ing ati/ kêjaba mrih saudara/ sakarêpmu sun turuti/ yen sira kapengin krama/ sun kinupaya dyah adi//
Sesungguhnya aku belum ada ketetapan hati selain sebatas persaudaraan. Semua maumu akan kuturuti. Jika kau berkeinginan untuk menikah, akan kuupayakan perempuan yang cantik.
12. // aja nrang baya apupuh/ mêsthi manira labuhi/ mung aweta dadi kadang/ Rajaputra sarêng myarsi/ kumênyut mathêkêl ing tyas/ ngênglêng kapirangubrangti//
Kau akan kuperjuangkan selama kau tidak bertindak kurangajar dan tetap berlaku sebagai saudara”. Saat sang pangeran mendengar perkataan Sarirasa, dalam hatinya ia merasa geram bercampur heran dan sedih.
13. // rujitene tyas sinamun/ alon sabdanira manis/ pasiyan andika têdha/ Bêndara dhatêng ing mami/ dadosa patah kewala/ nêja tulus sobat baik//
Namun kehancuran rasanya disamarkan. Perlahan ia berkata, “Kumohon, aku bisa menjadi pengiring saja bagimu. Aku menginginkan menjalin persahabatan baik."
14. // sukalilana wong ayu/ ing têmbe lamun akrami/ dados pangiring kewala/ lair saos jawi samir/ Gusti antuka satriya/ kang bagus baut ing rêsmi//
"Aku rela, kelak jika Paduka menikah, akulah yang akan menjadi pengiring. Lahir batin aku berdoa semoga Paduka beroleh jodoh seorang ksatria tampan yang pandai bercinta."
15. // tan nêja kramaa ingsun/ yen andika dereng krami/ taunana windonana/ ingsun tan nêja akrami/ mirah ing saparanira/ rama ibu tan tinolih//
Aku tak mau menikah jika Paduka belum menikah, bertahun-tahun atau berwindu-windu sekalipun aku tak hendak menikah. Aku turut kemana pun kau pergi. Tak kupikirkan ayah dan ibu,
16. // arsa sih dika wong ayu/ dhingin nguripakên pati/ kapindho ingakên kadang/ prasobat sudara wedi/ punapa winalêsêna/ tan lyan srah yuswaning urip//
yang kuharapkan hanya belas kasih darimu yang telah menghidupkan aku dari kematian dan sudi mengaku saudara sejati denganku. Aku tak mampu membalas apapun selain menyerahkan hidup dan matiku.
17. // têmbe yen krama wong ayu/ ywa lali marang pun abdi/ sokur benjang yen kapanggya/ manira ingkang maesi/ mesêm sang dyah Sarirasa/ alon angandika manis//
Kelak jika kau menikah wahai cantik, janganlah kau lupa pada abdimu ini. Syukur jika pada saat itu kita bertemu, aku yang akan meriasmu”. Sarirasa tersenyum dan berkata,
18. // apa têmên wong abagus/ alali mring ibu sori/ mung anut saparanira/ suwawi sami lumaris/ yata pra samya lumampah/ munggeng ngarsa Nata Dewi//
“Benarkah itu, wahai tampan? Kau bisa melupakan ibumu sang permaisuri dan hanya mengikuti ke mana aku pergi. Jika demikian, mari kita pergi”. Mereka berdua pun mulai berjalan dengan sang dewi berjalan di muka.
19. // Dyan Tambangraga neng pungkur/ wau Sang Narendrasiwi/ ing tyas tan kêna ingampah/ ningali kang mendha Ratih/ kang dadya wuri ing ngarsa/ kêng pocong maya rêspati//
Raden Tambangraga berjalan di belakang. Selama perjalanan, ia benar-benar tak mampu menahan hasratnya memandang sang putri yang bagai Dewi Ratih. Apa yang menjadi fokus pandangannya hanyalah bagian belakang sang putri yang tampak indah terbayang.
20. // nêmpuh byat Sang Rajasunu/ sang dyah rinangkul sing wuri/ ingras tangkis kiswanira/ arsa pinondhong sang putri/ sru mêjang astaning priya/ agya mêsad ing wiyati//
Sang putra mahkota nekad. Sang putri dipeluknya dari belakang, namun dengan keras ditangkis. Tak cukup sampai di situ, ia ingin menggendong sang putri. Belum sampai berhasil, sang putri segera melesat ke langit.
21. // gya dhawah Sang Narpasunu/ ing kisma sangêt tan eling/ sang dyah kang mêsat gagana/ sakêdhap supe sang pêkik/ ketang runtike wardaya/ arsa kundur ing ujwadi//
Sang putra mahkota jatuh terpental ke tanah dengan keras hingga tak sadarkan diri. Sedangkan sang putri yang telah berada di angkasa untuk sesaat melupakan Gandakusuma. Dilibat kemarahan, ia memutuskan untuk kembali ke tempatnya.
22. // prapta pasanggrahanipun/ pan cêngkramanya Sang Dewi/ dalêmira kang sanyata/ ingran guwa Sirolahi/ rawuh banjang pamêlêngan/ api parangu Sang Dewi//
Sampailah sang dewi di pesanggrahannya, dalam kediamannya yang sejati bernama Gua Sirolahi. Sampai di tempat meditasinya, berkuranglah kemarahannya.
23. // engêt kang kantaka kantun/ wau Pangeran Dipati/ mangkana esthining driya/ kaya paran ingkang keri/ si jênad Gondakusuma/ yen sun rasa awak mami//
Teringatlah ia pada seseorang yang ia tinggalkan dalam keadaan tak sadarkan diri, Pangeran Adipati. Dalam hati ia berkata, “Bagaimanakah keadaan Gandakusuma yang kutinggalkan? Jika kupikirkan,
24. // kêtanggungan mrih rahayu/ rada niaya sathithik/ mendah solahe sun tilar/ bok ya sun sirêpe dhingin/ brangtane marang manira/ sang dyah nulya wangsul malih//
aku agak menyiksanya. Apakah yang akan ia perbuat jika kutinggalkan? Baik akan kucoba untuk mengurangi rasa ketertarikannya padaku”. Sang putri pun segera kembali.
25. // Sang Rajaputra wus wungu/ pungun-pungun Rajasiwi/ kaga(58v)gas kasmaranira/ gandrung-gandrung brongta kingkin/ lawan(?) dyah Sarining rasa/ pinudya gandrung sinandhing//
Sang putra mahkota telah kembali sadar dan tertegunlah ia. Larut dalam rasa kasmaran. Terbayang cintanya pada Sarirasa yang menjadi pujaan hatinya yang ia harap dapat bersanding,
26. // jumênêng sang among gandrung/ amimir kunca rêspati/ barang pinindha sang rêtna/ Sarining rasa Pramesthi/ wontên pêksi mencok ing pang/ brêkutut ungêlnya asri//
berdiri dengan dirinya yang tengah dilanda cinta sambil memegang ujung kain kampuh yang indah. Segala hal dilihatnya bagai sang putri Sarirasa. Suatu saat, ada seekor burung perkutut yang hinggap di dahan yang bersuara merdu.
27. // kaget sang asmara gandrung/ ginalih sang kusuma di/ nguwuh-uwuh kang sarira/ sêksana dipun parani/ rinungrum riniyêmbada/ sabdanira ngasih-asih//
Terkejutlah ia. Di pikirannya, burung itu adalah sang putri impian. Ia pun berusaha memanggil burung itu sambil didekatinya. Setelah dekat,  dirayunyalah dengan kata-kata manis berbalut cinta mengiba-iba.
28. // nah angger kang sawang gandrung/ amung manira mas Gusti/ paran dasih kadukan(-1)/ sineba nora nglanggati/ suwawi kawula êmban/ dadya pamulanging pati//
“Duhai putri yang kucintai, sesungguhnya hanya engkaulah tuanku. Mengapakah kau marah pada hambamu hingga tak mau kudekati? Marilah kugendong sebagai penawar ajal,
29. // sunga usadaning gandrung/ wurung mati sida dlêming/ yen tan tulus sih andika/ kaniaya wong akuning/ aweh lara tan palastra/ Radyan duk prapta soring wit//
berilah aku obat bagi cintaku. Sesungguhnya tiada aku akan mati dan hanya terus akan meracau jika tak kudapat cinta darimu. Mengapa kau tega duhai manis, memberi sakit namun tak sampai mati?”. Ketika sang raden telah sampai di bawah pohon,
30. // kang pêksi brêkutut mabur/ Radyan engêt lamun pêksi/ yata sang dyah Sarirasa/ wus prapta ngarsa sang pêkik/ nanging matak panglemunan/ sang rêtna datan kaeksi//
burung perkutut itu terbang, dan seketika sadarlah ia bahwa yang ia rayu tadi hanyalah seekor burung. Tetapi sesungguhnya Sarirasa telah berada di hadapannya, hanya saja ia menggunakan ajian menghilangkan wujud hingga ia tak terlihat.
31. // mung gandanira ingkang rum/ Rahadyan kagyat kang galih/ saya kagagas ing brongta/ gumyur murcitaning galih/ sinawang saya kagiwang/ kumarêntêg angranuhi//
Hanya harumnya saja yang dapat tercium. Gandakusuma terkejut dalam hatinya. Cintanya semakin menjadi, bergelora dalam kalbunya.
32. // mawang-mawang tawang suwung/ sang dyah tan ana kaeksi/ myat ing wuri kering kanan/ tan katingal sang rêtna di/ putêg tyase Narpaputra/ sabdanya amêlas asih//
Dilihatnya langit, kosong saja. Tak terlihat sang putri ada di sana. Dilihatnya ke belakang, ke kiri, dan ke kanan juga tak terlihat keberadaan sang putri. Dalam kekalutan hati, Sang Putra Mahkota pun berkata iba,
33. // lah katona mirahingsun/ asunga usadaning gring/ wadung pari sira Nimas/ kaniaya sun arani/ anglalaga wong abrongta/ tan tulus sihing kaswasih//
“Perlihatkanlah dirimu, cintaku. Berilah aku penawar bagi sakitku. Bagai kata pantun, wadung pari, sungguh tega duhai kau dinda. Menganiaya orang yang tengah dimabuk cinta. Tiada tulus dalam mengasihi (aku) yang berduka karena cinta.
34. // wulung wido mongsa batur/ mati kalap ing wong kuning/ kalpika sinêsêr sotya/ tan wêlas wong kuntrang-kantring/ kukus gunung kadhakêna/ yêkti sun ginti(?) ing wuri//o//
Bagai burung bido yang memangsa temannya, aku mati karenamu duhai sang putri berkulit kuning. Bagai cincin bermata intan, tidak kasihankah kau padaku yang terlantar karenamu? Laksana kepulan asap dari gunung, sesungguhnya akan kutunggu (?) kelak.
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/12/gandakusuma-tergila-gila-dengan-dewi.html. Thanks!
Tuesday 29 November 2011

Dihidupkan Dewi Sarirasa Malah Jatuh Cinta (Serat Gandakusuma-7)

 Oleh: Mas Kumitir
PUPUH VIII
=== D U R M A ===
 1. //o// Lah ta kene sundêl enggal nututana/ mara ingsun anteni/ sigra putri Cina/ sang kunarpa ingêmban/ Prabu Rara sarêng uning/ aklangkung duka/ akras sa[ng] rêtna adi//
“Lekaslah kemari perempuan sundal! Susullah aku, akan kutunggu!”. Putri Cina segera menggendong si mayat. Sang Prabu Rara mendengar (itu) menjadi marah besar.
2. // dyah Karsinah sinabêt udhêt kamantyan/ kumleyang datan eling/ rikat Prabu Rara/ kunarpa rinêbat sigra(+1)/ wus kenging marang Sang Aji/ putri Cina(-1)/ saestu dhawah ing siti(+1)//
Putri Karsinah disabetnya dengan sabuk sutra berkali-kali hingga ia terjatuh dan tak sadarkan diri. Dengan cepat, Prabu Rara merebut si mayat. Putri Cina terjatuh ke tanah.
3. // sakdhawahnya ing kisma sang dyah kantaka/ janggirat mumbul malih/ wus pêthuk kalihnya/ Prabu Rara ngandika/ si sundêl abali maning/ kêne(45r)s ta enggal/ ênya rêbutên malih//
Setelah jatuh ke tanah, Putri Cina (yang semula dalam keadaan) tak sadarkan diri tiba-tiba siuman dan kembali terbang. Setelah keduanya bertemu kembali Prabu Rara berkata, “Si sundal kembali lagi rupanya. Ayo, lekas, rebutlah kembali

4. // lamun sira nyata prajurit prawira/ Putri Cina nabda ris/ ya mongsa wurunga/ ingsun arsa tatanya/ marang sira asayêkti/ aranmu sapa/ mêngke lamun wus uning//
jika memang kau benar-benar prajurit yang perwira!”. Putri Cina berkata pelan, “Tak mungkin jika aku bukan seperti yang kau katakan. Namun, aku ingin bertanya padamu, siapa namamu, aku ingin tahu.
5. // karo ngêndi pinangkamu kang sayogya/ Prabu raras nauri/ lah sira yen tanya/ ingsun dyah Sarirasa/ kang ngratoni sining jladri/ gêdhaton ingwang/ ing guwa Sirolahi//
Dan, dari mana asalmu yang sesungguhnya?”. Sang Prabu menjawab, “Baik, jika kau memang ingin tahu. Aku Sarirasa yang merajai seisi samudra. Istanaku di Gua Sirolahi (Sirullah)”.
6. // dene sira lanat sapa aranira/ kang tinanya nauri/ ingsun putri ing Cina(+1)/ putra Raja Sirpolak/ ratu gêdhe tanpa tandhing/ kabeh nagara/ padha srah bulubêkti//
“Dan kau hai laknat, siapa namamu?!”. Yang ditanya pun menjawab, “Aku putri dari Cina. Ayahku Raja Sirpolak. Raja besar tanpa tanding. Seluruh negeri tunduk padanya  dan mempersembahkan upeti.
7. // namaningsun iyata rêtna Karsinah/ Prabu Rara nabda ris/ heh layak jabaa/ wong kapir anak Cina/ mulane lir sundêl anjing/ rêtna Karsinah/ talingan lir sinêbit//
Namaku Putri Karsinah”. Prabu Rara berkata pelan, “Ah, pantas saja, orang luar. Orang kafir anak Cina. Pantas jika kelakuannya seperti perempuan sundal anjing”. Putri Karsinah yang mendengar hinaan itu merasa telinganya bagai ditebas.
8. // duk miyarsa sabdanira Prabu Rara/ nulya wêcana aglis/ heh ta Sarirasa/ aja akeh bicara/ sayêktenira pribadi/ sira mulunga/ gusti kang nukmeng lalis//
Ia lalu berkata, “Hai, Sarirasa! Jangan banyak bicara kau! Sesungguhnya, kau sendiri yang mengambil si Tuan yang tengah mati itu!”.
9. // Prabu Rara asugal pangandikanya/ lah êmbuh blongak kucir/ apa karêpira/ ingsun mongsa wêdiya/ sagêndhingmu sun tadhahi/ sang putri Cina/ alon denira angling//
Prabu Rara berkata dengan keras, “Masa bodoh dengan kata-katamu hei kuncir! Aku tak akan takut pada apapun yang kau kehendaki, kemauanmu akan kulayani!”. Sang Putri Cina berkata pelan,
10. // lah ta iya Sarirasa den apanggah/ amung panjaluk mami/ ya risang kunarpa/iku pan se(46v)lehêna/ kang pêrnah ênggone dhisik/ yen wus mêngkana/ sira kalawan mami//
“Baiklah jika demikian Sarirasa, bersiaplah. Hanya saja kuminta agar mayat itu kau letakkan dulu di tempat yang aman. Jika itu telah kau lakukan, kau dan aku
11. // padha ngadu kasêkten singa kang tiwas/ iya datan darbeni/ risang Prabu Rara/ anut sakarêpira/ nulya den selehkên aglis/ neng mega malang/ Rajaputri kakalih//
mengadu kesaktian. Siapa di antara kita yang tewas tidak berhak memiliki (si mayat)”. Prabu Rara menjawab, “Terserah maumu saja”. Segera ia meletakkan si mayat di atas awan yang berarak. Setelah itu kedua putri raja
12. // samya nyandhak racut sang kalihira(-1)/ Sarirasa sru angling/ heh payo den enggal/ apa sakarêpira/ Sang Putri Cina pan aglis/ nyandhak sang rêtna/ gênti tarik-tinarik//
bersiap di posisi masing-masing. Sarirasa berkata keras, “Hai, ayo, lekaslah! Segera selesaikan apa maumu!”. Sang Putri Cina segera menggapai lawannya, mereka berganti-ganti saling tarik-menarik.
13. // pan kalihnya anênggih sami dikdaya/ dangu tan na kalindhih/ Sang Dyah Sarirasa/ kasliring gya sinêndhal/ binanting dhawah ing siti/ wungu jênggirat/ anulya mumbul malih//
Keduanya sama perkasanya. (Pertarungan berlangsung) lama dan belum juga ada yang terkalahkan. Sarirasa disongsong, ditarik, dan dibanting hingga jatuh ke tanah. Namun ia segera bangkit dan kembali terbang.
14. // awas mulat sru mangkras14 rêtna Karsinah/ sang dyah sigra tinimblis/ kantaka adhawah/ ing kisma sang dyah rara/ dangu kasilir ing angin/ engêt sêmana/ sang dyah kalangkung runtik//
Karsinah awas melihat (keadaan) dan bertindak cepat. Sarirasa dijatuhi dari atas hingga jatuh tak sadarkan diri. Hembusan angin yang menerpa menyadarkan kembali sang putri. Ia bangkit dengan rasa marah yang luar biasa.
15. // gya anarik sang dyah rêtna Sarirasa/ sigra mêsat wiyati/ sang putri ing Cina/ uning gya narik pêdhang/ kras aniyup putri kapir/ dyah Sarirasa/ dhinuwung saking nginggil//
Sarirasa segera melesat ke angkasa. Sang Putri Cina yang melihatnya segera menarik pedangnya. Dengan gerakan yang cepat Sarirasa ditusuk dari atas.
16. // tinitir-titir denira amêdhang(-1)/ amung datan nêdhasi/ sigra Putri Cina/ bucal pêdhangnya sigra/ sru nyandhak agêmnya bindi/ dyah Sarirasa/ sigra sinabêt bindi//
(Putri Cina) menusukkan pedangnya bertubi-tubi, namun tak sekali pun mampu melukai lawannya. Putri Cina segera membuang pedangnya dan meraih gada miliknya. Sarirasa segera dihantamnya dengan gada.
17. // akantaka sira dyah tumibeng kisma/ Putri Cina nabda (47r)ris/ *lah mara tangiya*/ *mongsa padha manira/ gya mêsat sang putri kapir/ wus dinugeng tyas/ lamun kêbanjur lalis//
Sang putri jatuh ke bumi dan pingsan. Putri Cina berkata, “Ayo, bangunlah jika kau mampu”. Putri kafir segera melesat. Dalam hati ia menduga jika lawannya telah tewas.
18. // pan mangkana ciptanira dyah Karsinah/ kraos gêdugeng karsi/ kunêng kawarnaa/ yata Sang Prabu Rara/ dangu kasilir ing angin/ engêt sêkala/ langkung kurdha Sang Dewi//
Demikianlah apa yang menjadi perkiraan Putri Karsinah. Ia merasa tercapai apa yang menjadi kehendaknya. Dikisahkan, Sang Prabu Rara siuman karena hembusan angin yang menerpanya dan ia menjadi amat murka.
19. // gya amêsu tingal risang Prabu Rara/ pan wus takdiring Widi/ tandya sang kusuma/ musna datan kapyarsa/ wus mêsat risang Pramesthi/ yata sêmana/ nênggah sang putri kapir//
Dipindainya sekeliling, namun telah menjadi suratan Tuhan. Sang putri pun menghilang tak terlihat. Melesatlah sudah Sang Mulia. Syahdan, sang putri kafir,
20. // tan wuninga lamun sang dyah aneng wuntat/ aglis Sang Prabu Murti/ Sang Putri ing Cina/ cinandhak githokira/ anjubul sang putri kapir/ asru manabda/ lah ta sapa wong iki//
tak tahu bahwa dirinya diikuti dari belakang. (Setelah dekat) tengkuk Putri Cina segera disambar. Putri kafir merasa amat terkejut, ia pun berkata, “Siapakah gerangan (yang telah melakukan ini)?
21. // yen prawira aja sira laku cidra/ mara kene ing ngarsi/ padha ngadu sura/ sang dyah aris ngandika/ amêrêm matamu kucir/ akras sang rêtna/ Putri Cina binanting//
Jika benar kau berjiwa ksatria jangan berlaku curang! Seranglah dari depan! Mari mengadu keberanian!”. Sarirasa berkata, “(Kau tak melihat karena) matamu terpejam hai kuncir!”. Dengan gerakan yang keras dan cepat Putri Cina segera dibanting.
22. // dhawah kisma sang rêtna satêngah lena/ kagyat kasilir ngangin/ awungu jênggirat/ nênga tawang amêsat/ prayitna Sang Prabu Murti/ matêk paningal/ mêsu puja sêmedi//
Sang putri pun terjatuh di bumi dalam keadaan setengah tak sadar. Ia terkejut karena terkena terpaan angin. Segera ia bangkit dan melesat ke langit. Sang Prabu Murti yang waspada segera mengheningkan ciptanya.
23. // tan pantara pan wus takdiring Yang Sukma/ sêkala andhatêngi/ prahara gêng prapta/ lesus gunging maruta/ sêmana sang putri kapir/ kagyat katulak/ tandya katuting angin//
Atas kuasa Tuhan, seketika datanglah angin yang sangat besar. Putri Cina terkejut namun ia tak kuasa menghindar dan tersapulah ia terbawa angin.
24. // saya agung praharanira ing wuntat/ yata Sang Rajaputri/ (48v)langkung lêganira/ suka dennya tumingal/ marang kang katuting angin/ sang dyah ciptanya/ mongsa padhawa mami//
Semakin lama angin menjadi kian besar. Sang Raja Putri merasa amat lega melihat lawannya terbawa angin. Ia berpikir dalam hatinya, “Tak mungkin ia bisa menandingi diriku.
25. // lah saiki tutuk kang dadya karsengwang/ sigra Sang Prabu Dewi/ amêpêgi sigra/ dhatêng sang kunarpa(-1)/ sêmana apan wus panggih/ yata sang rêtna/ mulat kang nukmeng lalis//o//
Kini selesailah sudah urusanku”. Sang Raja Dewi segera mendekati si mayat. Setelah ia sampai, sang putri memandang pada dia yang tengah dalam keadaan mati.

PUPUH IX
=== S I N O M ===
1. //o// Ngandika Sang Prabu Rara/ wus bêjane kaki mayit/ kudu kinarya lêlakyan/ lah ta payo kaka ki mayit(+1)/ tandya cinandhak aglis/ sang rêtna sigra aniyub/ prapta gisik samodra/ gya lênggah Sang Prabu Dewi/ neng kêkisik aris sang rêtna ngandika//
Berkatalah Sang Prabu Rara, “Mungkin ini sudah menjadi takdirmu duhai mayat, maka marilah”. Si mayat pun segera diraih dan dibawa terbang. Sesampainya di pinggir pantai Sang Prabu Dewi duduk dan perlahan ia berkata,
2. // lah sun uripne uga(-1)/ kalamun amalês bêcik/ mêsakake kaki bathang/ sêmune durung akrami/ yata cinandhak aglis/ kuwandanira sang bagus/ yata Sang PrabuRara/ saya gung wêlas ing galih/ sang dyah lênggah layon pinangku kang sirah//
“Baiklah, akan kuhidupkan dia. Siapa tahu akan membalas dengan kebaikan pula. Lagipula, kasihan sekali mayat ini. Sepertinya ia belum menikah”. Jenazah sang pemuda tampan pun diraih. Semakin iba hati Sang Prabu Rara. Ia pun duduk dengan kepala si mayat di pangkuannya.
3. // tan montra-montra yen seda/ lêmês kewala kang jisim/ sang dyah kabyataning brongta/ suhrêm suraosing galih/ sabdanira Sang Dewi/ lah wunguwa wong abagus/ dene tan montra pêjah/ cahyane saya nêlahi/ kang tan ana amung kêtêg lawan napas//
(Si jenazah) tak tampak jika ia mati. Hanya tubuhnya saja yang lemas. Sang Putri kian berat rasa duka asmaranya. Hanya suram yang terasa dalam kalbu. Sang Dewi pun bersabda, “Bangunlah wahai sang tampan, kau sama sekali tak terlihat mati. Sinarnya semakin memancar. Yang tak ada hanyalah denyut nadi dan napas.
4. // yen uripa kaki bathang/ yêkti sira sun kauli/ sun rabekkên kênya endah/ muktiya neng tilamsari/ sang rêtna (49r)dadya musthi/ kang tirtamaya pinurun/ Radyan Gondakusuma/ kang êmbun dipun tetesi/ duk sêmana sang brana dadya waluya//
Jika mayat ini bisa hidup, pastilah aku akan bernazar untuknya, kunikahkan dengan seorang gadis yang indah rupawan sebagai jodoh yang akan membawa kebahagiaan di ranjang penuh kasih”. Sang putri pun mengambil air suci.  Ubun-ubun Raden Gandakusuma ditetesinya dengan air tersebut. Seketika segala lukanya sembuh.
5. // lumampah kang poncadriya/ kêkêtêk tumindak ririh/ anging dereng paripurna/ sang dyah kaget sêbdanya ris/ lah dene kaki mayit/ prêmanane wus lumaku/ têka suwe tan gêsang/ dingaren kang tirtamanik/ dene nganti mindho gawe luwih ngabar//
Seluruh pancaindranya kembali bekerja. Jantungnya perlahan mulai berdenyut. Namun, keadaannya belum pulih secara sempurna. Sang putri merasa terkejut. Perlahan ia berkata, “Ah, apa lagi dengan mayat ini? Jantungnya sudah mulai bekerja, tapi mengapa lama tak kunjung hidup? Tak biasanya air suci ini gagal, kehilangan dayanya.
6. // apa wus pêsthine ngajal/ Jêng Sultan Idler15 jinêmrik/ lidêr saking Bandariman/ akaku rasaning galih(+1)/ ginulingkên sang mayit/ ngatut kewala Dyan Sunu/ wadana tibeng jaja/ asta tumumpang ing cêthik/ ingengokên risang kunarpa agiyak//
Apakah memang sudah sampai pada ajalnya, wahai Tuan Sultan Bangsawan cinta, dari Bandariman? Kaku sekali rasa di hati”. Jenazah pun digulingkan namun Raden Putra tetap tak lepas. Wajahnya jatuh di dada, sedang tangannya menumpu pada tulang pinggul, digebah namun si mayat malah berteriak.
7. // kumêpyur ing tyas sang rêtna/ mesêm sarya anyableki/ kaki mayit anggêlathak/ bêbokong den gêrayangi/ sun tibakna ing siti/ eman yen kabanjur lampus/ mara Raden tangiya/ agantena mangsak rawis/ angkuh têmên Rikbêstir ing tilamraras//
Berdebar hati sang putri. Ia pun tersenyum seraya memukul-mukul pelan, “Ah, si mayat ini sembrono sekali. Pantatku digerayanginya. Kujatuhkan ke tanah, tapi sayang jika terlanjur mati. Untuk itu Raden, mari bangunlah. Bersirihlah. Wahai sombong sekali dirimu perdana menteri di ranjang kasih.
8. // baya ta kumpêni Islam/ sarêbalen cara Wlandi/ dumeh oleh patekênan/ wong amain malang kêrik/ nglilira wong ambênthing/ ngong rabekkên sira besuk/ Nonah mêrti saendah/ apa sun pendha saristri/ dimen gêsang manawa dadi jalaran//
Apakah ini kompeni Islam? Sarebalen (?) dalam Bahasa Belanda. Mentang-mentang dapat tempat yang enak, bermain dengan berkacak pinggang. Bangunlah. Kelak akan kunikahkan dengan nona yang cantik agar kau hidup jika memang itu yang kau resahkan”.
9. // lilir-lilir guling Radyan/ gulinge sukma kadêling/ araga-raga muliha/ sapanên dhayohmu prapti/ aja suwe ing margi/ mêsakake kang wulangun/ langêne langên dana/ kaladana de sukma di/ widadari tumurun barêng sasanga//
“Bangun, bangunlah dari tidurmu, Raden. Tidurnya sukma terlihat. Kembalilah ragamu. Sapalah tamumu yang datang. Jangan terlalu lama di perjalanan. Kasihan yang dilanda cinta, gembira memberikan segalanya dengan rela untuk sang sukma adi. Bidadari turun bersama bersembilan,
10. // yen suraka surak mulya/ lah mulyaa wong jukining/ jukining dhandhêng pêrsaja/ wiraga amarak ati/ suraka surak urip/ nging napas dereng lumaku/ pan maksih kapidhara/ sang rêtna ngandika aris/ paran baya kaki mayit suwe tan gêsang(+1)//
bersoraklah penuh kemuliaan, mulialah wahai kau sang cemerlang meski berada dimanapun. Tingkahmu senantiasa menarik hati. Bersoraklah hidup!”. Akan tetapi, napasnya belum berjalan. Si mayat masih dalam keadaan tak sadar. Sang putri berkata pelan, “Bagaimanakah ini? Mengapa lama tak juga hidup?
11. // apa kasasar ing lampah/ dingaren kang tirtamanik/ dene pêrbawane ngabar/ ing adat tan mindho kardi/ pêgêl rasaning ati/ manganti sihnya Sinuwun/ bintang saking Nedêrlan/ kang ngreh kulitane rêsmi/ rêsmeng raras mamanisên Tambangraga//
Apakah ia tersesat dalam perjalanannya? Sangat aneh sekali, air suciku kehilangan kesaktiannya. Biasanya tak pernah gagal. Kesal sekali rasanya menunggu datangnya kasihmu Tuanku, bintang dari Nederland, yang memiliki kulit yang bercahaya, cahaya yang memperindah dirimu wahai Tambangraga”.
12. // gya mêsu sang lir kusuma/ sinarêng sêbda mranani/ Gondakusuma uripa/ saking karsaning Ywang Widi/ Rahadyan dereng nglilir(-1)/ sang dyah malih ngandika rum/ Tambangraga tangiya/ sangking sêbdaningsun yêkti/ atas saking sabdaning Ywang Maha Mulya//
Sang putri bagai bunga segera menyatukan cipta dan bersabda, “Gandakusuma, hiduplah atas izin-Nya!”. Sang Raden belum juga terbangun. Sang putri kembali bersabda, “Wahai, Tambangraga, bangunlah. Bangunlah karena sabdaku, bangunlah karena sabda Sang Maha Mulia”.
13. // Rajapinutra d[e]reng mulya/ rêtna di ngandika malih/ krana lah andikanira/ lah uripa wong adhandhing/ akarsengsun pribadi/ kagyat Sang Narendra sunu/ wus gêsang paripurna/ wungu saking pangkon ririh/ esmu merang (51r)tumingal mring Prabu Rara//
Sang putra mahkota belum juga pulih. Sang putri kembali berkata, “Hiduplah kau wahai sang pengembara. Hiduplah karena sabdaku, karena kehendakku”. Terkejutlah sang putra mahkota, seketika hidup sempurna kembali. Perlahan ia bangun dari pangkuan (Sarirasa). Dengan perasaan sedikit rikuh ia memandang pada Sang Prabu Rara.
14. // mungkur denira alênggah/ sang dyah pan samantên malih/ rikuh ningali mring Radyan/ kagagas lingsêming estri/ mêngkêr amawang liring/ Rahadyan ciptaning kalbu/ tan nyana awakingwang/ mau ingsun nandhang kanin/ si Têkiyur Jong Diraji kang mêrjaya//
Ia pun duduk membelakangi (sang putri), demikian pula sang putri. Ia merasa sangat canggung dan rikuh melihat pada sang raden. Dalam hati, sebagai perempuan ia merasa malu. Ia duduk membelakangi sambil sesekali melirik. Sang Raden berkata dalam hatinya, “Sama sekali aku tak menyangka, semula aku terluka parah akibat perbuatan si Tekiyur dari Jong Diraji.
15. // wêkasan ingsun anendra/ saliyêp pan byar ngalilir/ ana wanodya yu endah/ anyundhang mêstaka mami/ ewuh rasaning ati/ sun sapa yen tan sumaur/ mendah wirang manira/ sun kongkon kanan jalmi(-1)/ yen manggunga mangkene datanpa wêkas//
Lalu aku tertidur pulas. Dan saat aku membuka mata, ada seorang perempuan yang demikian cantik memangku kepalaku. Ah, aku jadi merasa salah tingkah. Ingin kusapa, tapi bagaimana nanti jika tak dijawabnya, betapa malunya aku. Ingin kusuruh orang, tapi tak ada siapapun. Jika terus begini, pastilah tak akan berakhir”.
16. // kusuma Sarining rasa/ akuwur rasaning galih/ ngungun esmu kalêlêngan/ ciptanira sang rêtna di/ paran baya wak mami/ tulung wong nêmahi lampus/ apan wus paripurna/ tan ana wêkasing pikir/ lamun ingsun andhinginana subrongta//
Sang putri Sarirasa merasa teramat bingung dalam hatinya. Ia merasa takjub hingga merasa tak berpijak. Dalam hati ia berkata, “Bagaimana diriku ini? Menolong orang yang mati, sekarang ia telah kembali hidup namun tiada berkata. Jika aku mendahului,
17. // isin yen tan sinauran/ jamak-jamake ngaurip/ priya kang murweng niskara/ dhasar angkuh si nyênyêngit/ parikan wadung pari/ kaniaya si binagus/ datan wruh kabêcikan/ nyata digung gunggung dhiri/ sumangkeyan tuwanku Rikbêstir Jendral//
akan sangat memalukan jika tak dijawab. Yang lumrah dalam hidup ini, prialah yang selalu memulai segalanya. Dasar orang angkuh, menyebalkan. Bagai pantun wadung pari, tega betul kau tampan. Tak tahu berbuat kebaikan, benar- benar kau pria yang sombong dengan kebesaranmu. Benar-benar angkuh kau wahai perdana menteri jenderal”.
18. // Rahadyan Gondakusuma/ saya tan srantaning galih/ kabyatan asmareng sang dyah/ dhasar nêdhêng ing birahi/ mulat wanodya luwih/ mênggah-mênggah tyas atrênyuh/ esthinira mangkana/ paran wêkasane iki/ bisanira pantêse kasar witana(?)//
Raden Gandakusuma kian tak sabar. Hatinya dilanda asmara. Karena ia masih remaja, melihat perempuan yang demikian cantik hatinya menjadi berdebar-debar. Dalam hati ia berkata, “Bagaimanakah akhir dari semua ini? Aku hanya bisa berbicara kasar.
19. // kudu nora sinauran[/] babêgjan agendhong isin/ payo sanak tan anyana/ nêmpuh…….. den agilig/ yen wurung wang mamor lih(?)/ lan Nonah intên jumêrut/ baya sun têmah lena/ yata Sang Narendra siwi/ anrang baya nir byat wadining waweka//
Pastinya tak akan mendapat jawaban. Hanya malu yang akan kutuai. Jika tak jadi diriku bersanding dengan nona yang bagai intan zamrud ini, lebih baik aku mati”. Demikianlah sang putra mahkota memberanikan diri menempuh bahaya karena tak tahan menanggung rahasia.
20. // mingsir denira alênggah/ sarya mesêm pait gêndhis/ ngajêngakên sang lir rêtna/ manoleh anambang liring/ wus ajêng-ajêngan linggih/ sarêng paguting pandulu/ kumêpyur galihira/ lir panjang tumibeng suri/ tanpa jiwa rukêt ujunging pangigswa//
Ia pun menggeser posisi duduknya menghadap sang putri sambil tersenyum manis. Sang putri pelan memandang ke arahnya. Mereka telah duduk berhadap-hadapan. Saat tatapan mata mereka bertemu, jantung mereka berdebar bagai piring jatuh di alat pintal. Bak tak berjiwa, pandangan mereka menyatu.
21. // sang dyah nahanakên cipta/ Radyan tinata kang galih/ arum wijile wacana/ dhuh angger kang sawang sasi/ pun dasih nilakrami/ saking katabêtan ulun/ wau hamba cinidra/ dhatêng nata Jong Diraji/ têmahane ulun nendra saliyêpan//
Sang putri menahan perasaannya. Raden (Gandakusuma) menata hatinya. Setelah itu berkatalah ia dengan lembut, “Wahai kau yang bagai rembulan, semula aku terluka parah akibat perbuatan raja Jong Diraji. Sehingga aku tertidur.
22. // sawunguningsun anendra/ dadya neng pinggir jaladri/ kang wontên namung Panduka/ apan ta Panduka Gusti/ sadherekira yêkti/ lawan pun Jaka Takiyur/ punapa semahira/ dyah ngandika esmu runtik/ Tambangraga sira tan wêruh ing trêsna//
setelah aku bangun, aku berada di pinggir samudra dan yang ada hanyalah Paduka. Apakah Paduka Tuan adalah saudara dari Jaka Tekiyur? Ataukah istrinya? “. Sang putri merasa gusar dan berkata, “Wahai Tambangraga, kau sama sekali tak tahu akan kasih!
23. // nilangakên kabêcikan/ sausira dadi mayit/ uripe têka manira/ tan bêcik têrkaning ati/ sun ingran bojo malih/ su(53r)mangkeyan wong badhudhug/ mring wong sawiyah-wiyah/ ambêke kadya krunêdris/ Londa Islam kang nganggo sênur bludiran//
Kau tak tahu terimakasih. (Ketahuilah,) setelah kau menjadi mayat, akulah yang menghidupkanmu kembali. Sungguh buruk persangkaanmu, kau sebut aku istrinya. Dasar sombong! Tega sekali kau dengan orang lain. Perbuatanmu bagai krunedris (?), Belanda Islam yang mengenakan senur bordiran!”.
24. // sang dyah angewani ….l/ nulya mêngkêr dennya linggih/ Rahadyan Gondakusuma/ sumêdhot gêtun ing galih/ mangusap jaja kanti/ majêng kêdhik dennya linggih(u)/ Rahadyan Gondakusuma(+1)/ saya kabyataning brongta(i)/ ningali kusuma dewi/ agumêtêr kaya ge anubruk kang(-1)// (+1)
Sang putri terlihat tidak suka. Ia pun mengubah posisi duduknya membelakangi Gandakusuma. Raden Gandakusuma menyesal dan kecewa dalam hatinya.Diusaplah dadanya. Ia kemudian memajukan posisi duduknya. Raden Gandakusuma semakin dilanda asmara melihat sang dewi. Bergetar rasa hatinya bagai ingin segera menubruknya.
25. // sru mênggah tansah angampah/ manis sêpdanya minta sih/ nah angger kang sawang rêtna/ musthikane jinêmwangi/ kang ngasihi kaswasih/ pun dasih lêpating atur/ den agêng kang pangaksama(+1)/ wit kuwur tyas ingkang dasih/ wungu saking pralaya sosrah ing sabda//
Ia pun mengatur deru napasnya. Dengan lembut berkatalah ia, “Wahai putri cantik, permata peraduan yang penuh kasih, hambamu telah salah berucap, maka maafkanlah aku. Karena aku merasa sangat bingung karena baru saja hidup kembali setelah mati,
26. // dadya matur tan sayogya/ pun dasih srah pati urip/ punapa den walêsêna/ mring Gusti dewaning murti/ kang nguripakên pati/ tan lyan prasêtyaning kalbu/kang abdi ngestupada/ anjalmaa kaping sakêthi(+1)/ tinulusna sinobat sinaudara//
sehingga berkata-kata yang tak sepatutnya. Hamba memasrahkan hidup dan mati, balaslah saja wahai tuanku dewata yang telah menghidupkan yang mati. Tak lain hanya janji dalam hatiku, hamba akan mengabdikan diri. Meski kau menjelma hingga seratus ribu kali, semoga kita akan selalu menjadi teman dan saudara sejati,
27. // mring Nonah lidêr sing swarga/ mangranupada pun dasih/ lêbura den kadikisma/ sumawiteng jinêmwangi/ sintên tuhuning Gusti/ ingkang sinambating arum/ dyah Ratu Sarirasa/ mirsa Dyan nêsêg alinggih/ maras ing tyas nêbih ngajêngkên Rahadyan//
aku dan nona sang bintang dari surga. Aku akan menghamba meski harus lebur dengan tanah, akan selalu mengabdi di peraduan. Wahai siapakah gerangan nama tuanku?”. Ratu Sarirasa yang melihat Raden Gandakusuma duduk semakin dekat merasa khawatir, ia pun menjauhi Raden Gandakasuma.
28. // watawis wontên sacêngkal/ ciptaning galih Sang Dewi/ wong iki nora pêrsaja/ kadhêkêse anêmêni/ mangkara graseng dhiri(?)/ kudu gege mangsanipun/ alon dennya ngandika/ sira yen tambuh mring mami/ ingsun ingkang ngadhaton têlêng mandaya//
Ketika jarak di antara mereka telah mencapai hampir satu jengkal, berkatalah sang dewi dalam hatinya, “Orang ini tidaklah jujur. Mendesak duduk sedemikian rupa. Seperti orang keburu nafsu”. Pelan sang putri berkata, “Jika kau tak tahu (tentang) aku, aku berkerajaan di dasar samudra.
29. // aran sang dyah Sarirasa/ trêrate maniking warih/ dudu jim pri prayangan(-1)/ dudu manungsa kang jinis/ ya dudu widadari/ yêkti Pramesthining ranu/ saestu anjayengsam/ sangking kodrating Yang Widi/ praptaningsun tutulung sabênêrira//
Namaku Sarirasa, teratai permata samudra. Aku bukan jin (atau) peri perayangan. Aku bukan (berasal dari) jenis manusia, bukan pula bidadari. Aku adalah yang termulia di air, ratu yang berkuasa atas samudra atas perkenan Tuhan. Kedatanganku menolong(mu) sesungguhnya.
30. // nora karya karsanira/ solahe têka mêdeni/ kaya kêlawasên dhudha/ sun dudu wong sundêl anjing/ wawaton wurung mêsthi/ kudu gege mangsanipun/ karsa suwiteng tilam/ durung kasêja ing ati/ ingsun gêlêm yen têpung sanak kewala//
bukan kemudian untuk (memuaskan) kehendakmu. Tingkahmu menyeramkan, seperti terlalu lama menjadi duda. Aku bukan perempuan sundal. Terburu-buru sekali sampai mengatakan ingin menghamba di peraduan. Ketahuilah, belum menjadi keinginanku. Aku mau jika hanya berteman”.
31. // Rahadyan Gondakusuma/ kumênyut raosing galih/ mirsa sêbdanira sang dyah/ mênggah nahênakên brangti/ namun wêdaneng liring/ alon sabdanira arum/ angger kalingga murda/ pasiyan andika Gusti/ kang ngapuntên lêpat sudi ngakênsobat//
Raden Gandakusuma berdebar hatinya mendengar sabda sang putri. Ia menahan rasa asmaranya. Ditutupi dengan lirikan mata. Ia pun berkata pelan, “(Ku)junjung tinggi tanda kasih darimu, tuanku, yang (telah) memaafkan kesalahanku dan sudi mengaku sahabat (kepadaku),
32. // ulun kang dadi taruna/ andika sêpuh priyogi/ nanging paminta hamba(-1)/ ywa taha-taha ing galih/ hamba lagya kaswasih/ sotahna rukêting tanduk/ kenging ta magêpokan kanthiya//o//
aku menjadi yang muda, kau yang tua. Hanya saja permintaan hamba, janganlah sungkan-sungkan untuk berdekatan denganku sebagai pelipur sepi. Jika sampai aku berharap lebih (untuk berdampingan denganmu), biarlah aku dihukum oleh orang-orang di pasar.
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/11/dihidupkan-dewi-sarirasa-malah-jatuh.html. Thanks!
Tuesday 22 November 2011

Mayat Gandakusuma Diperebutkan Dua Puteri - (Serat Gandakusuma-6)

Oleh: Mas Kumitir
 PUPUH VII
=== S I N O M ===
1. //o// Yata ingkang kawarnaa/ (41r)tuhu ingkang mangrênggani/ pupujan mandayarêtna/ kang misuwur ing sabumi/ saestu ruming sari/ wanodya ayu pinunjul/ dede jim pêrayangan/ dede manungsa kang jinis/ trahing rêksasa yêkti atining toya//
Dikisahkan ia yang bertahta, seorang wanita yang menjadi pujaan bagi nelayan(?), tersohor di seantero dunia, sungguhlah ia wanita utama yang kecantikannya tiada dua. Ia bukanlah jin atau peri perayangan. Bukan pula ia termasuk dalam golongan manusia atau keturunan raksasa. Ia sesungguhnya adalah inti dari air (samudra).
2. // pramesthi sarining rasa/ pinuja dadya apsari/ nukmeng têlênging samodra/ ngratoni isining warih/ luhur sakarsa dadi/ manukma ing agal alus/ bisa nom bisa tuwa/ têtêp kamulyaning urip/ uripira gumêlar jatining rasa//
Ia-lah saripati rasa (hati/kalbu) yang paling mulia. Ia dipuja bak bidadari. Ia bersatu jiwa di dasar lautan, merajai seisi lautan. Apa yang menjadi kehendaknya, menjadi kenyataan. Ia begitu mahir dalam hal yang kasar dan halus, (mampu menyesuaikan) muda maupun tua. Berkah kemuliaan hidup tetap atasnya. Hidup yang memapar rasa yang sejati.

3. // rasa kang tumameng ing kar/ kênyatahane Sukma di/ wêrana dyah Sarirasa/ tuhu yen sarining bumi/ maya-maya cahya di/ sumorot teja wah daru/ clong-kinclong winulat(-1)/ kongas lir purnamasidi/ asaling dyah sami lan Pramesthi Jagad//
Itulah rasa yang tertanam dalam gambaran kenyataan Sang Sukma Maha Luhur yang ditabir Putri Sarirasa, sang saripati bumi. Cahaya indah bersinar temaram. Benderang sinar pelangi dan bintang berpindah. Berkilauan jika dipandang. Terang terpancar bagai bulan purnama. Asalnya sama dengan Ia yang utama di alam raya.
4. // kadya manis la[n] srêkara/ anglir êpang lawan uwit/ rum-arum dyah Sarirasa/ trêrate maniking warih/ nyata ayu linuwih/ tangeh rinêngga ing kidung/ saestujwalaningrat/ salin-salin anêlahi/ kara-kara nglimputi sandining sitra//
(Jika diumpamakan) bagai manis dan gula, dahan dan batang pohon. Putri Sarirasa bak teratai inti lautan. Kecantikannya tiada tara. Tak akan mungkin dapat terlukiskan dalam kidung. Sungguh, seluruh cahaya di penjuru alam bergantian menyorotinya bagai menutupi dirinya.
5. // sêmana Sang Prabu Rara/ kal-akanira ing galih/ myarsa gênging gara-gara/ a[r]sa dipun pariksani/ sang dyah busana adi/ saya endah warnanipun/ gya mêsat saking pura/ mulat samodraning tasik/ kang tingalan kang toyamaya su(42v)mirat//
Saat itu Sang Prabu Rara bersiasat dalam hatinya. Mendengar dahsyatnya huruhara, ia berkehendak melihatnya. Sang Putri lalu mengenakan busana kebesarannya yang kian menambah indah dirinya. Setelah itu, ia pun segera melesat meninggalkan istana. Di pantai ia melihat air bersinar.
6. // rinubung thathit liwêran/ gilang-gilang aneng tasik/ tandya wau tiningalan/ tan samar Sang Raja Dewi/ langkung wêlas ing galih/ sêbdanira ngungunngungun/ ki mayit amêmêlas/ niaya têmên si jail/ nêmu apa ing benjang Têkiyur sira//
Terkungkung kilat menyambar, bersinar di pantai, segeralah diperiksa dan tak samar penglihatan Sang Raja Dewi. Ia merasa sangat iba. Berkatalah ia disela keheranannya, “Duhai kasihan sekali kau mayat. Alangkah kejamnya si jahil. Entah balasan macam apa yang akan kau temui kelak, Tekiyur”.
7. // lah sun uripne uga(-1)/ manawa amalês bêcik/ mêsakake kaki bathang/ sêmune durung akrami/ yata cinandhak aglis/ kuwandanira sang bagus/ kunêng gênti kocapa/ Sang Putri Cina winarni/ wus amanggya kang tirtamaya kawuryan//
“Baiklah akan kuhidupkan ia kembali. Siapa tahu ia akan membalas dengan kebaikan pula. Kasihan si mayat, tampaknya ia belum menikah”. Segera jenazah sang pemuda rupawan diambilnya. Sementara itu, diceritakan Sang Putri Cina telah menemukan air (yang ia cari).
8. // langkung lêga galihira/ yata wau sang dyah Dewi/ ngudhari babêntingira/ kinarya amundhut warih/ wusira mêsat aglis/ tandya wus lêpas sangingrum/ wus nyana antuk karya/ sêmana sang rêtna Dewi/ wus ngungkuli panggyaning risang kunarpa//
Hatinya menjadi demikian lega. Dilepaskannya sabuk angkin yang ia kenakan untuk mengambil air. Setelah selesai, sang putri pun segera melesat kembali. Segera saja ia telah terbang jauh. (Dalam hati) ia merasa telah berhasil, namun saat ia telah berada di atas jenazah,
9. // kagyat sang putri ing Cina/ amulat marang Sang Dewi/ winawas was wus têrang(-1)/ asigra niyup Sang Dewi/ asru sêbdanya wêngis/ lah jalma ngêndi sudhumu/ age sira minggata/ ingsun arsa ngusadani/ tuwaningsun kang lagya nêmahi brana//
Putri Cina merasa terkejut melihat sosok Sang Dewi (Sarirasa). Saat dirasanya telah cukup jelas, Putri Cina segera mendarat. Berkatalah ia dengan marah,  Hai! (Kau) orang, di manakah rumahmu?! Lekaslah kau enyah! Aku hendak menyembuhkan tuanku yang tengah terluka parah!”.
10. // Sang rêtna Sarining rasa/ kaget-kaget esmu runtik/ lah iki manu[ng]sa ngêndi(a)/ wuwuse manas ati(-1)/ lah ngêndi sira omahmu(i) (+2)/ yata sang putri Cina(u) (-1)/ kalangkung denira runtik(a) (+1)/ asru nabda nyêlak sarwi nuding asta(i) (+4)// (-1)
Sang Putri Sarirasa terkaget-kaget. Dengan gusar ia menjawab, “Manusia manakah ini?! Perkataannya sungguh sangat membuat panas hati! Di manakah rumahmu?!”. Sang Putri Cina semakin bertambah marah. Ia berkata keras seraya mendekat dan menunjuk-nunjuk dengan jarinya.
11. // lah itu bêtul rang (43r)gila/ mukanya orang dhadhari/ trayoli dhiya tinantang/ nyang kluwar nyundêl dhi tasik/ lah itu kapan masthi/ sudhah kaliyatan bêtul/ itu suwara guwa/ sêkarang baru bilahi/ akên guwa obati dhiya gya yabdan//
“Benar-benar gila kau ini! Mukamu (?) Bangsat betul kau menantang! Kau hanyalah perempuan sundal yang muncul dari lautan! Tentunya kau sudah bisa melihat dengan jelas itu suaraku! Sekarang baru celaka. Aku hendak mengobatinya!”
12. // mari lêkas apigiya/ jangan lama-lama nanti/ kapan dhiya saya pêdhang/ mari lêkas sundhêl anjing/ yata Sang Prabu Dewi/ bêndunya yayah kêlangkung/ asru dennya ngandika/ heh kucir aja baribin/ iki lamun kadangmu sapa ranira//
“Lekaslah kau minggat! Jangan terlalu lama, atau kupedang! Ayo! Cepat sundal anjing!”. Sang Raja Dewi kian marah. Dengan murka ia berkata, “Hai, manusia berkuncir! Tak usah banyak ribut! Jika benar ini adalah sejawatmu, siapakah namanya?!”.
13. // sang putri Cina manabda/ sang Rajaputri sru angling/ lah antaranira(-2)/ lamun sundêl cari laki/ mahaku akaryaning/ padune sing kurang anu/ lawas tan dhapêt makan/ saradhadhu lawan Bugis/ ngambyang-ambyang cangkême lir karanjingan//
Sang Putri Cina berkata marah demikian pula Sang Raja Putri. “Begitulah kalau perempuan sundal mencari lelaki! Mengaku hasil orang! Padahal sebenarnya ia yang kurang, lama tidak dapat mangsa serdadu dan Bugis. Mulutnya bicara kemana-mana tak ubahnya orang yang keranjingan!”.
14. // bêrmantya sang putri Cina/ tan nglagewa Prabu Dewi/ risang kunarpa cinandhak/ binêkta mêsat wiyati/ sarya Sang Prabu Dewi/ sinabêt bênting tan emut/ wus lêpas anggêgana/ Sang Prabu Rara amêksih/ agumuling ing kisma dereng waluya//
Sang Putri Cina naik pitam. Raja Dewi tak menyangka sama sekali, jenazah disambar dan dibawa terbang ke angkasa (oleh Sang Putri Cina). Sang Raja Dewi disabet dengan sabuk(nya) hingga jatuh pingsan, dan (Putri Cina pun) terbang jauh. Sang Prabu Rara masih terguling di tanah belum sadarkan diri.
15. // kawarna sang putri Cina/ wus lêpas saking wiyati/ mangkana sajroning driya/ mara ta nusula aglis/ trayoli sundêl anjing/ eman-eman wong binagus/ apan wus pasthenira/ wong bagus kang nukmeng lalis/ eman-eman cahyane saya gumi(44v)lang//
Alkisah, Putri Cina telah jauh mengangkasa. Dalam hati ia menantang, “Ayo, lekas susul aku! Dasar bangsat sundal anjing! Sungguh sayang kau tampan, sepertinya telah menjadi takdirmu wahai sang rupawan yang tengah mati. Sayang sekali sinarnya yang semakin cemerlang”.
16. // sajêg ingsun aneng dunya/ durung nêmu kaya iki/ mati cahyane subrongta/ benjang yen ingsun wus prapti/ aneng ing nagri mami/ ingsun kalamun dinangu/ iya marang Jêng rama/ sun aku kadang pribadi/ têmu rina sun duga Jêng rama suka//
“Selama aku ada di dunia, belum pernah aku menemukan yang seperti ini. Mati, tapi cahayanya begitu menerbitkan rasa kasih. Kelak jika aku sudah tiba di negeriku dan ditanyai Ayah, akan kuakui ia sebagai kerabat sendiri. Kukira Ayahanda akan senang”.
17. // mêngke sun uripne uga/ sun golek papan kang bêcik/ janma kang datan uninga/ kunêng wau Prabu Dewi/ kasilir-silir ngangin/ kagyat sang rêtna awungu/ langkung du[ka] sang rêtna(-1)/ kênanya kadya sinêbit/ jaja abrit wus ngandika Prabu Rara//
“Nanti akan kuhidupkan kembali. Akan kucari tempat yang aman dari jangkauan orang”. Alkisah Sang Raja Dewi, tersadar karena tiupan angin, ia pun terbangun dengan kaget. Ia marah karena dadanya merah terkena sabet. Setelah berkata (demikian), Sang Prabu Rara
18. // gya mêsat mring jumantara/ sarta mulat kanan kering/ awas Sri Nata wanodya/ asru sabdanira wêngis/ sundêl mandhêga dhingin/ aja atinggal lumayu/ kagyat sang putri Cina/ tandya asru manauri/ lah ya kene ingsun tan nêdya mundura//o//
segera terbang ke angkasa seraya melihat ke kanan dan kiri. Saat melihat yang dicarinya, Sang Raja Putri segera berkata dengan bengis, “Berhentilah dulu hai kau, sundal!”. Sang Putri Cina terkejut dan segera menjawab lantang, “Baik! Kemarilah! Aku tak akan mundur!”.
     
Sumber: alangalangkumitir.wordpress.com
You have read this article Sastra with the title Sastra. You can bookmark this page URL https://pesantren-budaya-nusantara.blogspot.com/2011/11/mayat-gandakusuma-diperebutkan-dua.html. Thanks!